Ledi Sayādaw – Sổ Tay Hơi Thở (Ánápána Dípaní)

Lời Tựa

Quyển sách nhỏ này được Đức Ngài Ledi Sayādaw biên soạn vào năm 1265 Phật lịch (tháng 3 năm 1904), trong thời gian Ngài dừng chân ba ngày ba đêm tại tư gia của quan đại thần Kinwun Mingyi ở Mandalay.

Đây là một tác phẩm quý báu, trình bày tường tận phương pháp thực hành quán niệm hơi thở, và cách thức tiến đến tuệ giác. Đối với những người không có đủ thời gian để trau dồi các tầng thiền (jhāna) một cách trọn vẹn, Đức Ngài Ledi Sayādaw chỉ dạy cách thức tiến thẳng đến tuệ giác ngay khi tâm đã an tịnh, đoạn trừ được sự tán loạn. Ngài dạy rằng: “Tâm định nhất thời (khaṇika-samādhi) đạt được trong giai đoạn đếm hơi thở phải được xem như định cận hành (upacāra samādhi). Một người bình thường muốn thực hành quán niệm để phát triển tuệ giác, có thể không đủ khả năng tinh tấn suốt cả ngày. Do đó, hành giả nên dành ra ba hoặc bốn giờ mỗi ngày, và cố gắng thực hành đúng giờ, đều đặn mỗi ngày.” Mặc dù thời lượng này có vẻ nhiều hơn so với khả năng của hầu hết mọi người ngày nay, nhưng đó là một mục tiêu thực tế cho những hành giả nghiêm túc.

V. Tại sao nên thực hành quán niệm hơi thở

Những người sống trong thời đại ngày nay, cả tại gia lẫn xuất gia, nếu có duyên gặp được Phật pháp, nên tự thấy hổ thẹn và lo sợ trước tình trạng tâm ý phóng dật, không thể làm chủ bản thân. Họ cần phải sớm chọn lựa và thực hành một trong những pháp môn quán niệm thân được trình bày trong kinh Đại Niệm Xứ (Mahāsatipaṭṭhāna Sutta, Trường Bộ kinh 22) để có thể điều phục tâm ý một cách vững chắc.

Trong kinh Niệm Thân (Kāyagatāsati Sutta, Trung Bộ kinh 119), thuộc phần 50 kinh cuối của Trung Bộ kinh, có đề cập đến 18 pháp môn quán niệm thân, bao gồm: quán niệm hơi thở (ānāpāna), quán niệm các oai nghi đi, đứng, nằm, ngồi (iriyāpatha), quán niệm rõ ràng về các hành động (sampajañña), quán niệm về sự bất tịnh của thân thể (paṭikkūla manasi­kāra), quán niệm về các giới (dhātu-manasikāra), chín cách quán niệm về tử thi (sivathika), và bốn tầng thiền.

Trong kinh Niệm Hơi Thở (Ānāpānassati Sutta, Trung Bộ kinh 118), cũng thuộc phần 50 kinh cuối của Trung Bộ kinh, Đức Phật chỉ dạy cách thức thực hành quán niệm thân và đạt được bốn tầng thiền chỉ, thiền quán, phát triển đạo tâm và chứng ngộ quả vị (hai giai đoạn cuối được gọi là “tri kiến giải thoát”) chỉ bằng cách thực hành quán niệm hơi thở.

Hơn nữa, tất cả chư Phật đều thành đạo nhờ pháp môn quán niệm hơi thở, và sau khi thành Phật, chư Phật vẫn tiếp tục an trú trong chánh niệm về hơi thở cho đến khi nhập Niết-bàn.

Trong các pháp môn thiền chỉ, trong số 40 đề mục thiền định, quán niệm hơi thở là pháp môn dễ nhất để thiết lập sự tập trung liên tục trong mọi lúc. Đức Phật ca ngợi quán niệm hơi thở hơn tất cả các đề mục thiền định khác. Các nhà chú giải kinh điển cũng gọi quán niệm hơi thở là “pháp môn của bậc đại nhân” (mahāpūrisa-bhūmi). Quán niệm hơi thở không phải là pháp môn dành cho người bình thường, mà chỉ thích hợp cho những người có trí tuệ lớn.

Vì vậy, vì lợi ích của những người trí tuệ, những người muốn noi gương vua Pukkusāti xứ Takkasilā, người đã sống ẩn dật trên tầng cao nhất của tòa lâu đài bảy tầng, chuyên tâm thực hành thiền định bắt đầu bằng quán niệm thân cho đến khi chứng đắc Tứ thiền, và muốn tinh tấn trên con đường tu tập, tận dụng tối đa cơ hội hiếm có gặp được Phật pháp, tôi xin trình bày vắn tắt kinh Ānāpānassati (Trung Bộ kinh 118), thuộc phần 50 kinh cuối của Trung Bộ kinh.

X. Hòa hợp Chú giải với Kinh văn

Bây giờ chúng ta cần phải hòa hợp phương pháp được trình bày trong Chú giải [Thanh tịnh đạo (Visuddhimagga), chứ không phải Chú giải kinh Ānāpānassati. – người hiệu đính] với Kinh văn Pāli.

Giai đoạn đếm, khi tâm ý được tập trung vào “điểm tiếp xúc” và nỗ lực làm cho tâm ý vững chắc bằng phương pháp đếm, tương ứng với giai đoạn thứ nhất trong bộ bốn đầu tiên của Kinh văn Pāli. Trong giai đoạn này, công phu chính là khắc phục thói quen tâm phóng tâm ra khỏi đối tượng quán niệm, và vì mục đích này mà phương pháp đếm được áp dụng. Lúc này chưa phải là lúc để cảm nhận hơi thở dài ngắn, mà theo Kinh văn Pāli – “Satova assasati, satova passasati” – hành giả phải tập trung tâm ý vào hơi thở ra vào.

Về điều này, Chú giải có nói: “Bahivisaṭavitakkavicchedaṃ katvā assāsapassāsārammaṇe satisaṇṭhāpanaṭṭhaṃ yeva hi gaṇanā”ti. “Vì đếm chỉ đơn giản là một phương tiện để thiết lập chánh niệm trên hơi thở ra vào làm đối tượng quán niệm bằng cách cắt đứt sự tán loạn của tâm ý ra bên ngoài.” (Thanh tịnh đạo, 280)

Sau giai đoạn đếm, khi đến giai đoạn nối kết, hành giả phải nỗ lực theo giai đoạn thứ hai của bộ bốn đầu tiên. Theo Kinh văn, “Dīghaṃ vā assasanto dīghaṃ assasissamī’tī pajānāti, v.v.”, tâm ý phải được tập trung vào “điểm tiếp xúc”, và với tâm ý được tập trung như vậy, hành giả phải cảm nhận hơi thở dài ngắn. Khi thực hiện điều này, không cần phải theo dõi toàn bộ hơi thở từ đầu đến cuối. Chỉ cần giữ tâm ý tập trung vào “điểm tiếp xúc”, đồng thời nỗ lực để nhận biết độ dài ngắn của hơi thở chạm vào “điểm tiếp xúc”. Hơi thở dài chạm vào điểm tiếp xúc trong thời gian dài, trong khi hơi thở ngắn chạm vào điểm tiếp xúc trong thời gian ngắn. Tâm có khả năng mở rộng vô hạn, do đó, hành giả có thể nhận biết hơi thở dài ngắn ra vào ngay cả khi vẫn giữ tâm ý tập trung vào “điểm tiếp xúc”.

Khi đã cảm nhận rõ ràng hơi thở dài ngắn, hành giả phải nỗ lực cảm nhận toàn bộ cấu trúc của mỗi hơi thở – điểm đầu, điểm giữa và điểm cuối – ngay cả khi vẫn giữ tâm ý tập trung vào “điểm tiếp xúc”. Theo Kinh văn Pāli, “Sabbakāyappaṭisaṃvedī assasissāmī’ti sikkhati. Sabbakāyappaṭisaṃvedī passasissāmī’ti sikkhati.”, có nghĩa là khi thở ra, hành giả không được thở ra một cách vô ý thức, mà phải nhận biết rõ ràng hơi thở từ điểm khởi đầu trong thân, theo dõi hơi thở cho đến khi kết thúc tại “điểm tiếp xúc”. Hành giả phải thở ra với sự nỗ lực nhận biết toàn bộ hơi thở như vậy. Tương tự, khi thở vào, hành giả phải nhận biết rõ ràng hơi thở từ điểm khởi đầu tại “điểm tiếp xúc”, theo dõi hơi thở cho đến khi kết thúc tại rốn.

Trong khi theo dõi hơi thở ra vào từ đầu đến cuối, tâm ý vẫn phải được giữ tập trung vào “điểm tiếp xúc”. Không được theo dõi hơi thở từ đầu đến cuối bằng cách để tâm ý rời khỏi “điểm tiếp xúc”. Nếu hành giả nỗ lực với quyết tâm theo dõi hơi thở ra vào mà không để tâm ý rời khỏi “điểm tiếp xúc”, thì ngay cả khi tâm ý vẫn tập trung vào “điểm tiếp xúc”, hình dạng và cấu trúc của hơi thở ra vào sẽ dần dần hiện ra rõ ràng một cách toàn diện.

Khi đã cảm nhận rõ ràng điểm đầu, điểm giữa và điểm cuối của hơi thở ra vào, nếu hơi thở thô ráp không tự động lắng đọng đến mức dường như biến mất, thì theo Kinh văn Pāli trong phần thứ tư của bộ bốn đầu tiên, “Passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assasissāmī’ti sikkhati, passam­bhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ passasissāmī’ti sikkhati”, hành giả phải nỗ lực đặc biệt để làm cho hơi thở ngày càng vi tế hơn, và phải thở ra vào với quyết tâm thực hiện nỗ lực đó. Không được để mặc cho quá trình này diễn ra một cách vô ý thức. Tuy nhiên, trong phương pháp được trình bày trong Chú giải, hơi thở ra vào được làm dịu và lắng đọng một cách tự nhiên ngay từ giai đoạn đếm, và theo kinh nghiệm của tôi, tôi đã gặp những hành giả có hơi thở ra vào tự động biến mất.

Về điều này, Chú giải có nói: “Gaṇanāvaseneva pana manasi­kārakālato pabhuti anukkamato oḷārika-assāsapassāsa nirodhavasena kāyadarathe vūpasante kāyopi cittampi lahukaṃ hoti, sarīraṃ ākāse laṅghanākārappattaṃ viya hoti.” “Sau khi hành giả chú tâm vào việc đếm, khi sự xáo trộn trong thân được làm dịu đi do sự lắng đọng dần dần của hơi thở ra vào thô, thì cả thân và tâm đều trở nên nhẹ nhàng: thân thể như thể sắp sửa bay lên không trung.” (Thanh tịnh đạo, 282)

Tôi đã biết những người có thân thể bay lên khỏi mặt đất khoảng bốn lóng tay.

Khi đạt đến giai đoạn hơi thở ra vào dường như biến mất mà không để tâm ý rời khỏi “điểm tiếp xúc”, hành giả phải cố gắng cảm nhận hơi thở ra vào đã biến mất đó, và khi cảm nhận được chúng một cách rõ ràng trở lại, tướng tùy miên sẽ xuất hiện. Ở giai đoạn này, những chướng ngại như sợ hãi, lo lắng, buồn ngủ, hôn trầm, v.v. đều được khắc phục, và hành giả chứng đắc thiền.

Phần hòa hợp Chú giải với Kinh văn đến đây là kết thúc.

Phần trình bày về phương pháp đếm, nối kết và thiết lập của Chú giải, bao gồm bảy giai đoạn: đếm (gaṇanā), nối kết (anubandhanā), chạm (phusanā), thiết lập (ṭhapanā), quán sát (sallakkhaṇā), quay lưng (vivaṭṭhanā), và thanh tịnh (pārisuddhi), đến đây cũng là kết thúc.

Bộ bốn đầu tiên là giai đoạn chính yếu và cốt lõi. Ngày nay, nếu thành công trong bộ bốn đầu tiên, hành giả có thể tiến đến thiền chỉ và thiền quán theo ý muốn.

Phần trình bày về bộ bốn đầu tiên đến đây là kết thúc.

XVI. Cách thức viên mãn trí tuệ và giải thoát

Để chỉ ra cách thức tiến từ quán niệm hơi thở đến tuệ giác, tuệ giác đạo (tức là vijjā – trí tuệ) và tuệ giác quả (tức là vimutti – giải thoát), Đức Phật dạy rằng:

“Kathaṃ bhāvitā ca, bhikkhave, satta bojjhaṅgā kathaṃ bahulīkatā vijjāvimuttiṃ paripūrenti? Idha, bhikkhave, bhikkhu sati­saṃbojjhaṅgaṃ bhaveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodha­nissitaṃ vossagga­parināmiṃ…Evaṃ bhāvitā kho, bhikkhave, satta saṃbojjhaṅgā evaṃ bahulīkatā vijjāvimuttim paripūrenti.” (Trung Bộ kinh III.88)

“Này các Tỳ kheo, làm thế nào để trau dồi và thực hành thường xuyên bảy giác chi để đạt được trí tuệ và giải thoát? Này các Tỳ kheo, vị Tỳ kheo ấy phát triển giác chi niệm, dựa trên ly dục, ly tham, diệt khổ, và hướng đến xả ly… Này các Tỳ kheo, bảy giác chi được trau dồi và thực hành thường xuyên như vậy sẽ viên mãn trí tuệ và giải thoát.”

Ly dục (viveka), ly tham (virāga), diệt khổ (nirodha) và xả ly (vossagga) đều là những từ đồng nghĩa với Niết-bàn. “Thực hành với mục đích đạt được Niết-bàn ngay trong đời này” chính là ý nghĩa của việc dựa trên ly dục, v.v.. Nó cũng được gọi là dựa trên sự chấm dứt vòng luân hồi (vivaṭṭanissita). Nếu nỗ lực chỉ để tích lũy công đức thì đó là dựa trên vòng luân hồi (vaṭṭanissita).

Nếu hành giả thực hành theo phương pháp đếm, phương pháp nối kết và phương pháp thiết lập (trong đó có định cận hành và định an chỉ), thì sẽ viên mãn bốn niệm xứ và bảy giác chi. Tuy nhiên, nếu thực hành với tâm hướng đến cõi trời và cõi Phạm thiên sau khi chết, thì bảy giác chi sẽ trở thành dựa trên vòng luân hồi. Nếu hành giả dừng lại ở việc đạt được định cận hành, định an chỉ và quán vô thường, thì dễ có khuynh hướng dựa trên vòng luân hồi. Do đó, dựa trên ly dục, ly tham, diệt khổ và xả ly có nghĩa là nỗ lực với mục đích đạt được sự chấm dứt luân hồi ngay trong đời này, chứ không dừng lại ở những thành tựu như định cận hành và định an chỉ. Chấm dứt luân hồi có nghĩa là Niết-bàn.

Hiện nay, những người trong Phật pháp có cơ hội để nỗ lực hướng đến việc đạt được sự chấm dứt luân hồi, vì vậy, họ nên tập trung mọi nỗ lực để đạt được điều này. Nếu muốn chấm dứt luân hồi, họ phải nỗ lực để đạt được trí tuệ và giải thoát. Để đạt được trí tuệ và giải thoát, họ phải thiết lập bảy giác chi. Để thiết lập bảy giác chi, họ phải thiết lập bốn niệm xứ. Để thiết lập bốn niệm xứ, họ phải thực hành quán niệm hơi thở. Nếu quán niệm hơi thở, bốn niệm xứ, bảy giác chi, và trí tuệ cùng giải thoát được viên mãn, thì 37 phẩm trợ đạo cũng được viên mãn. Đây là ý nghĩa cô đọng của kinh Ānāpānassati.

Cách thức để đạt được trí tuệ và giải thoát một cách nhanh chóng không gì khác hơn là những gì đã được trình bày trong bộ bốn thứ tư, “Quán vô thường, tôi sẽ thở ra”… v.v.. Sau khi thiết lập bảy giác chi, hành giả sẽ đạt được tuệ giác đạo và tuệ giác quả của Dự lưu và Niết-bàn còn dư y (sa-upādisesa nibbāna) – Niết-bàn với những uẩn chấp thủ còn lại. Ở giai đoạn này, tà kiến và nghi ngờ được đoạn trừ, hành giả được giải thoát khỏi những nghiệp bất thiện và tà mạng, và do đó, thoát khỏi sự tái sinh vào cõi dữ. Điều này có thể đạt được ngay trong đời này.

Năm giai đoạn thanh tịnh

Trên con đường tuệ giác, có năm giai đoạn thanh tịnh: 1) Thanh tịnh về tri kiến (diṭṭhi-visuddhi), 2) Thanh tịnh do đoạn trừ nghi ngờ (kaṅkhāvitaraṇa-visuddhi), 3) Thanh tịnh do trí tuệ và sự hiểu biết về đạo và phi đạo (maggāmaggañāṇadassana-visuddhi), 4) Thanh tịnh do trí tuệ và sự hiểu biết về con đường thực hành (paṭipadā ñāṇadassana-visuddhi), 5) Thanh tịnh do trí tuệ và sự hiểu biết (ñāṇadassana-visuddhi).

Thanh tịnh về tri kiến trong sắc pháp

Bây giờ tôi sẽ trình bày cách thức đạt được thanh tịnh về tri kiến trong sắc pháp.

Trong hiện tượng vật chất của hơi thở ra vào, luôn hiện hữu tám yếu tố vật chất: đất (paṭhavī), nước (āpo), lửa (tejo), gió (vāyo), sắc (vaṇṇa), hương (gandha), vị (rasa) và năng lượng sống (ojā). Khi có âm thanh phát ra, nó chứa đựng chín yếu tố, với yếu tố bổ sung là âm thanh (sadda). Trong tất cả các yếu tố này, các yếu tố cơ bản là đất, nước, lửa và gió.

Chức năng của yếu tố đất là cứng. Trong tất cả các hiện tượng vật chất, đều tồn tại yếu tố cứng này. Trong những vật mà đất chiếm ưu thế, đặc tính cứng có thể được cảm nhận bằng cách chạm vào. Trong những vật như tia nắng mặt trời và tia sáng mặt trăng, đặc tính cứng không thể được cảm nhận bằng cách chạm vào, nhưng sự tồn tại của nó có thể được nhận thức bằng lý luận. Ví dụ, làm sao nước có thể kết dính nếu không có sự cứng để kết dính? Làm sao lửa có thể cháy nếu không có sự cứng để cháy? Làm sao gió có thể tạo ra chuyển động nếu không có sự cứng để đẩy?

Trong nhóm vật chất của hơi thở ra vào, chức năng kết dính tạo thành nhóm là do nước. Đặc tính nóng lạnh trong nhóm là do lửa. Chuyển động là do gió. Trong hơi thở ra vào, gió là yếu tố chiếm ưu thế. Nếu có thể nhận thức được sự tồn tại của bốn yếu tố cơ bản này trong hơi thở ra vào, thì hành giả có thể nhận thức được sự tồn tại của chúng trong toàn bộ cơ thể. Và, tiếp tục sự nhận thức đó, nếu có thể quán chiếu và cảm nhận sự tồn tại của chúng trong hơi thở ra vào, thì hành giả cũng có thể quán chiếu và cảm nhận sự tồn tại của chúng trong toàn bộ cơ thể.

Trong thực tại tối hậu, chỉ có bốn yếu tố cơ bản đất, nước, lửa và gió tồn tại trong hơi thở ra vào. Khi trí tuệ có thể quán chiếu và cảm nhận được bốn yếu tố cơ bản này, thì mới có thể nói rằng hành giả đang nhìn thấy thực tại. Nếu sự cảm nhận không đủ sâu sắc để đạt đến bốn yếu tố này, mà dừng lại ở những thứ như hình dạng của hơi thở ra vào, thì hành giả vẫn còn đang trên con đường chấp ngã (sakkāya-diṭṭhi). Theo tà kiến này: “Hơi thở ra bắt đầu từ rốn. Nó kết thúc ở chóp mũi. Nó khởi sinh một lần ở điểm đầu. Nó biến mất một lần ở điểm cuối. Không có sự khởi sinh và biến mất lặp lại ở điểm giữa. Tương tự đối với hơi thở vào.” Đây là tà kiến đã ăn sâu vào tâm trí của phàm phu. Hành giả phải loại bỏ tà kiến cố hữu này trong sự cảm nhận về cơ thể mình bằng cách loại bỏ nó trong những phần của cơ thể là hơi thở ra vào.

Tóm tắt

Như vậy, có năm yếu tố cơ bản là đất, nước, lửa, gió và tâm. Có bốn nguyên nhân của các yếu tố vật chất: nghiệp, tâm, nhiệt độ và thức ăn. Có hai nguyên nhân của các yếu tố tâm: đối tượng giác quan bên ngoài và giác quan bên trong. Phân biệt chúng thành sắc pháp và tâm pháp, những hiện tượng này, cùng với sự sinh và diệt của chúng, phải được quán sát lặp đi lặp lại, dưới ánh sáng của những đặc tính của chúng: “Rūpaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena dukkhaṃ bhayaṭṭhena, anattā asārakaṭṭhena – sắc pháp là vô thường và phải chịu sự hoại diệt, là khổ đau và đáng sợ, là vô ngã và không có thực chất” – cho đến khi thấy được chúng như thật bằng trí tuệ. Hành giả phải nỗ lực như vậy để phát triển tuệ giác.

Phần này trình bày vắn tắt cách thức tiến đến tuệ giác theo phương pháp “Quán vô thường… v.v.” được trình bày trong bộ bốn thứ tư của kinh Ānāpānassati.

Một cách khác là quán chiếu các hiện tượng vật chất và tinh thần của cơ thể mình như ta thường thấy cho đến khi quán chiếu và cảm nhận được chúng bằng trí tuệ, xem hơi thở ra vào như định cận hành. Ở đây, cận hành có thể được giải thích như sau. Khi hành giả bắt đầu nỗ lực, trước tiên phải tập trung và làm cho tâm an tịnh, và hành giả quán chiếu hơi thở ra vào vì mục đích này. Hành giả làm theo cách này mỗi khi nỗ lực. Sự tập trung và an tịnh ban đầu này là nhiệm vụ của định cận hành. Chỉ sau khi tâm đã được tập trung và an tịnh, hành giả mới thực hành quán chiếu bất kỳ phần nào của cơ thể mà mình muốn quán chiếu.

Phần này trình bày vắn tắt cách thức tiến đến tuệ giác từ giai đoạn đếm. Những giải thích chi tiết hơn có thể được tìm thấy trong Áhāra Dīpanī và Anatta Dīpanī.

Trong trường hợp tiến đến tuệ giác từ giai đoạn nối kết, hoặc từ định cận hành của giai đoạn thiết lập, hoặc từ Sơ thiền, Nhị thiền, Tam thiền và Tứ thiền của định an chỉ trong giai đoạn thiết lập, phương pháp có thể được rút ra từ những gì đã được trình bày trong trường hợp của giai đoạn đếm.

Về ba giai đoạn thanh tịnh còn lại, mười trí tuệ và tuệ giác đạo và tuệ giác quả của Dự lưu, xin xem phần đề mục thiền định trong Paramattha Saṅkhitta của tôi.³

Phần trình bày vắn tắt về pháp môn quán niệm hơi thở được trình bày trong kinh Ānāpānassati và Chú giải đến đây là kết thúc.

Hết Ānāpāna Dīpanī

Ghi chú

1. Đức Phật dạy “pallaṅkaṃ ābhujitvā” vì tư thế kiết già đặc biệt thích hợp cho thiền định. Tuy nhiên, bất kỳ tư thế nào trong bốn tư thế được thực hiện một cách tinh tấn đều có thể chấp nhận được.

2. Parimukhaṃ nghĩa đen là “trước mặt”. Nó có nghĩa là hành giả không nhìn quanh quất mà chú ý vào đối tượng thiền định (hơi thở ở lỗ mũi). – người hiệu đính

3. Theo tôi được biết, bản dịch tiếng Anh vẫn chưa được xuất bản. – người hiệu đính