Chú giải Thái kinh Tăng Chi Bộ I – Chương 1 – 14.40. Phẩm Người Tối Thắng

อรรถกถา อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เอตทัคคบาลี

Chú giải Anguttara Nikaya, Eka Nipata, Etadaggapali

วรรคที่ ๔

Chương 4

หน้าต่างที่ ๑๑ / ๑๒.
Cửa sổ 11 / 12.

อรรถกถาสูตรที่ ๑๑

Chú giải bài kinh thứ 11

ประวัติพระราธเถระ

Tiểu sử Tôn giả Rādha

ในสูตรที่ ๑๑ พึงทราบวินิจฉัยดังต่อไปนี้.
Trong bài kinh thứ 11, cần hiểu phân tích như sau.

บทว่า ปฏิภาเณยฺยกานํ๑- ได้แก่ ผู้ให้ปฏิภาณเกิดขึ้นได้อันนับเป็นเหตุให้ท่านแสดงซ้ำซึ่งพระธรรมเทศนาของพระศาสดาได้ทันที.
Câu “Paṭibhāṇeyyakānaṃ” đề cập đến người có khả năng làm cho sự linh hoạt trí tuệ phát sinh, dẫn đến việc giảng lại các bài pháp của Đức Phật ngay lập tức.

๑- บางแห่งเป็น ปฏิภานกภิกขูนํ แปลว่า ภิกษุผู้มีปฏิภาณ.
1- Ở một số nơi, được gọi là “Paṭibhānaka Bhikkhūnaṃ,” nghĩa là tỳ-kheo có trí tuệ linh hoạt.

ในปัญหากรรมของท่าน มีเรื่องที่จะกล่าวตามลำดับ ดังนี้.
Trong câu chuyện về nghiệp của Ngài, có những sự kiện sẽ được kể theo trình tự như sau.

ก็พระเถระรูปนี้ ครั้งพระพุทธเจ้าพระนามว่าปทุมุตตระ บังเกิดในเรือนสกุล ในเมืองหงสวดี.
Vào thời Đức Phật Padumuttara, Tôn giả này sinh ra trong một gia đình tại thành Hamsavati.

ภายหลังกำลังฟังพระธรรมเทศนาของพระศาสดา เห็นพระศาสดาทรงสถาปนาภิกษุรูปหนึ่งไว้ในตำแหน่งเอตทัคคะเป็นยอดของเหล่าภิกษุสาวกผู้มีปฏิภาณ.
Sau đó, khi đang nghe Đức Phật thuyết pháp, Ngài thấy Đức Phật tôn phong một tỳ-kheo vào vị trí thượng thủ trong hàng đệ tử có trí tuệ linh hoạt.

จึงทำกุศลให้ยิ่งยวดขึ้นไป ปรารถนาตำแหน่งนั้น.
Ngài đã làm nhiều việc thiện để mong muốn đạt được vị trí đó.

ท่านปรนนิบัติพระตถาคตจนตลอดชีวิต เวียนว่ายอยู่ในเทวดาและมนุษย์.
Ngài phụng sự Đức Phật suốt đời, rồi luân hồi trong cõi trời và nhân gian.

ครั้งพุทธุปบาทกาลนี้ ก็ถือปฏิสนธิในสกุลพราหมณ์ กรุงราชคฤห์.
Trong thời kỳ hiện tại, Ngài sinh ra trong một gia đình Bà-la-môn tại thành Rājagaha.

บิดามารดาจึงขนานนามว่าราธมาณพ.
Cha mẹ đặt tên Ngài là Rādha Māṇava.

เวลาแก่เฒ่า เขาคิดว่าเราเป็นผู้ที่บุตรภริยาของตน ไม่ต้องการจักบวชให้เวลาล่วงไปเสีย.
Khi già yếu, Ngài nghĩ rằng mình không được con cháu cần đến, và quyết định xuất gia để không lãng phí thời gian.

จึงไปพระวิหารขอบรรพชากะพระเถระทั้งหลาย.
Ngài đến chùa xin xuất gia với các tôn giả.

พระเถระบางพวกไม่ประสงค์ให้บวช ด้วยเห็นว่าเป็นคนแก่ เป็นพราหมณ์แก่เฒ่า.
Một số tôn giả không muốn cho Ngài xuất gia vì cho rằng Ngài là một người già, một Bà-la-môn già yếu.

ต่อมาวันหนึ่ง พราหมณ์ไปสำนักของพระศาสดา ทำการปฏิสัณฐารแล้ว นั่ง ณ ที่สมควรส่วนหนึ่ง.
Một ngày nọ, vị Bà-la-môn đến gặp Đức Phật, sau khi chào hỏi, Ngài ngồi xuống một chỗ thích hợp.

พระศาสดาทรงเห็นอุปนิสสยสมบัติความถึงพร้อมด้วยอุปนิสสัย ทรงมีพระประสงค์จะยกเรื่องขึ้นจึงตรัสถามว่า พราหมณ์ บุตรภริยายังปรนนิบัติอยู่หรือ.
Đức Phật thấy rằng vị này có đầy đủ duyên lành, nên hỏi, “Này Bà-la-môn, con cháu của ông còn chăm sóc ông không?”

กราบทูลว่า ท่านพระโคดม ปรนนิบัติแต่ที่ไหนเล่า พวกบุตรภริยาให้ข้าพระองค์ออกไปจากบ้าน ด้วยเขาคิดว่าข้าพระองค์แก่แล้ว.
Vị Bà-la-môn thưa, “Thưa Đức Thế Tôn, chăm sóc gì đâu, con cháu của tôi đã đuổi tôi ra khỏi nhà vì cho rằng tôi già yếu.”

ตรัสถามว่า ท่านบวชเสียไม่ควรหรือพราหมณ์.
Đức Phật hỏi, “Này Bà-la-môn, ông không muốn xuất gia sao?”

กราบทูลว่า ท่านพระโคดม ใครเล่าจะให้ข้าพระองค์บวช ใครๆ เขาไม่ต้องการข้าพระองค์ดอก เพราะเป็นคนแก่แล้ว.
Ông thưa, “Thưa Đức Thế Tôn, ai sẽ cho tôi xuất gia? Mọi người đều không muốn vì tôi đã già rồi.”

พระศาสดาได้ประทานสัญญานัดหมายแก่ท่านพระสารีบุตรเถระ.
Đức Phật trao chỉ thị cho Tôn giả Sāriputta.

พระเถระรับพระพุทธดำรัสด้วยเศียรเกล้า ให้ราธพราหมณ์บวช.
Tôn giả kính cẩn nhận lời và cho Bà-la-môn Rādha xuất gia.

ท่านคิดว่า พระศาสดาทรงให้พราหมณ์ผู้นี้บวชด้วยความเอื้อเฟื้อ.
Ngài nghĩ rằng Đức Phật đã cho vị Bà-la-môn này xuất gia với lòng từ bi.

ไม่สมควรดูแลพราหมณ์ผู้นี้ด้วยความไม่เอื้อเฟื้อ.
Không nên chăm sóc vị này với sự thờ ơ.

จึงพาพระราธเถระไปที่อยู่ใกล้บ้าน ณ ที่นั้น.
Vì vậy, Ngài dẫn Tôn giả Rādha đến một nơi gần nhà.

ท่านมีลาภที่ค่อนข้างหาได้ยาก เพราะยังบวชใหม่.
Ngài có được những phước lành hiếm có vì vừa mới xuất gia.

พระเถระจึงให้ที่อยู่ที่ถึงแก่ตนแม้เป็นที่ดีเลิศ ให้บิณฑบาตอันประณีตที่ถึงแก่ตน แก่พระราธเถระนั้น เที่ยวไปบิณฑบาตเอง.
Tôn giả đã nhường chỗ ở tốt nhất và những phần thức ăn tinh khiết của mình cho Tôn giả Rādha, và tự mình đi khất thực.

ท่านพระราธเถระได้เสนาสนะอันสบายและโภชนะอันสบาย รับกรรมฐานในสำนักท่านพระสารีบุตรเถระ ไม่นานนักก็บรรลุพระอรหัต.
Tôn giả Rādha nhận được chỗ ở và thức ăn tốt, thực hành thiền quán dưới sự hướng dẫn của Tôn giả Sāriputta, không lâu sau đã đạt quả vị A-la-hán.

ครั้งนั้น ท่านพระสารีบุตรเถระก็พาท่านไปเฝ้าพระทศพล.
Lúc đó, Tôn giả Sāriputta dẫn Ngài đến gặp Đức Phật.

พระศาสดาก็ทรงทราบ จึงตรัสถามว่า สารีบุตร นิสสิตที่เรามอบหมายแก่เธอไปเป็นเช่นไร ไม่อยากสึกหรือ.
Đức Phật biết điều này, nên hỏi, “Này Sāriputta, đệ tử mà ta giao cho ngươi như thế nào? Hắn có ý định hoàn tục không?”

ท่านพระสารีบุตรเถระทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ธรรมดาภิกษุผู้อภิรมย์ยินดียิ่งในพระศาสนา พึงเป็นเช่นนี้พระเจ้าข้า.
Tôn giả Sāriputta thưa, “Thưa Đức Thế Tôn, một tỳ-kheo say mê giáo pháp thì nên như vậy.”

ครั้งนั้นเกิดพูดกันกลางสงฆ์ว่า ท่านพระสารีบุตรเถระเป็นผู้กตัญญูกตเวที.
Lúc đó, trong tăng đoàn đã có lời đồn rằng Tôn giả Sāriputta là người rất biết ơn.

พระศาสดาทรงสดับเรื่องนั้นแล้ว ทรงเรียกภิกษุทั้งหลายมาแล้วตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ความที่สารีบุตรเป็นผู้กตัญญูกตเวทีในชาตินี้ยังไม่อัศจรรย์.
Đức Phật nghe được điều này, liền gọi các tỳ-kheo đến và nói, “Này các tỳ-kheo, việc Sāriputta là người biết ơn trong kiếp này không phải là điều kỳ diệu.”

ในชาติก่อนเธอแม้บังเกิดในปฏิสนธิของอเหตุกสัตว์ ก็ได้เป็นผู้กตัญญูกตเวทีแล้วเหมือนกัน.
Trong kiếp trước, dù sinh ra trong loài vô tâm, Ngài cũng đã là người biết ơn.

ภิกษุทั้งหลายทูลถามว่า ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า ในกาลไหนพระเจ้าข้า.
Các tỳ-kheo hỏi, “Thưa Đức Thế Tôn, trong thời gian nào?”

พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในอดีตกาล ช่างไม้ประมาณ ๕๐๐ คนเข้าไปป่าใหญ่เชิงเขา.
Đức Phật nói, “Này các tỳ-kheo, trong thời quá khứ, có khoảng 500 thợ mộc vào một khu rừng lớn dưới chân núi.

ตัดทัพพสัมภาระได้แล้วผูกแพใหญ่ล่องลงแม่น้ำ.
Họ chặt gỗ, đóng bè lớn rồi thả trôi theo sông.

มีพระยาช้างเชือกหนึ่ง นัยว่า เอางวงจับกิ่งไม้ในที่ไม่เรียบร้อยแห่งหนึ่ง.
Có một con voi lớn, nó dùng vòi nắm cành cây ở một chỗ gồ ghề.

ไม่อาจจะธารกิ่งไม้หักได้ ก็เอาเท้าเหยียบลงตรงตอแหลม.
Không thể bẻ gãy cành cây, nó dùng chân đạp lên một gốc cây nhọn.

เท้าถูกตอแทง เกิดทุกขเวทนา ไม่สามารถออกไปเดินได้ ก็นอนลงที่นั้นนั่นแหละ.
Chân bị đâm vào gốc cây, đau đớn không thể đi được, nó nằm xuống tại đó.

ล่วงไป ๒-๓ วัน พระยาช้างนั้นแลเห็นพวกช่างไม้ เดินมาใกล้ตัว.
Sau 2-3 ngày, con voi thấy những người thợ mộc đi đến gần.

ก็คิดว่า เราอาศัยช่างไม้เหล่านี้คงจักรอดชีวิตแน่.
Nó nghĩ, “Nhờ những người thợ mộc này, ta chắc chắn sẽ được cứu.”

จึงได้เดินไปตามรอยช่างไม้เหล่านั้น.
Vì vậy, nó đi theo dấu vết của những người thợ mộc.

พวกเขาเหลียวกลับมาเห็นช้าง ก็กลัวจึงหนีไป.
Họ quay lại thấy con voi, sợ hãi bỏ chạy.

พระยาช้างนั้นรู้ว่าเขาหนีก็หยุด ติดตามไปอีกเมื่อเวลาเขาหยุด.
Con voi biết họ bỏ chạy nên dừng lại, rồi tiếp tục đi theo khi họ dừng lại.

หัวหน้าช่างไม้คิดว่า ช้างเชือกนี้ เมื่อเราหยุดก็ตาม เมื่อเราหนีก็หยุด.
Người thợ mộc trưởng nghĩ, “Con voi này, khi chúng ta dừng lại thì nó cũng dừng, khi chúng ta bỏ chạy thì nó cũng dừng.

คงจักต้องมีเหตุในที่นั้นแน่.
Chắc chắn phải có lý do nào đó.

ทุกคนจึงพากันปีนขึ้นต้นไม้ นั่งคอยช้างมา.
Mọi người leo lên cây, ngồi chờ con voi đến.

พระยาช้างนั้นเดินมาใกล้ช่างไม้เหล่านั้น ก็นอนกลิ้งแสดงเท้าของตน.
Con voi đến gần những người thợ mộc, nằm xuống và chìa chân ra.

เวลานั้น ช่างไม้ก็เกิดความเข้าใจ โดยกล่าวว่า ท่านผู้เจริญ ช้างนั่นมาเพราะเจ็บป่วย.
Lúc đó, những người thợ mộc hiểu ra và nói, “Này các bạn, con voi này đến vì bị thương.

ไม่ใช่มาเพราะเหตุอย่างอื่น.
Không phải vì lý do nào khác.

จึงพากันเข้าไปใกล้พระยาช้างนั้น เห็นตอตำเข้าไปในเท้า.
Họ tiến gần con voi và thấy một gốc cây đâm vào chân nó.

ก็รู้ว่า เพราะเหตุนี้เอง มันจึงมาจึงเอามีดที่คม ขวั้นที่ปลายตอ.
Họ biết đây là lý do tại sao nó đến, nên dùng dao sắc cắt đầu gốc cây.

แล้วเอาเชือกผูกให้แน่น ช่วยกันดึงออกมาได้.
Sau đó, họ dùng dây buộc chặt và cùng nhau kéo gốc cây ra.

บีบปากแผลของมันนำเอาหนองและเลือดออก ล้างด้วยน้ำฝาด ใส่ยาที่ตนรู้จัก.
Họ nặn mủ và máu ra, rửa bằng nước chát và bôi thuốc mà họ biết.

ไม่นานนัก ก็ทำให้มันสบาย.
Không lâu sau, con voi cảm thấy dễ chịu.

พระยาช้างหายป่วยแล้วคิดว่า ช่างไม้เหล่านี้มีอุปการะแก่เรามาก.
Khi lành bệnh, con voi nghĩ, “Những người thợ mộc này đã giúp đỡ ta rất nhiều.

เราอาศัยช่างไม้เหล่านี้จึงรอดชีวิต.
Nhờ họ mà ta sống sót.

เราควรจะกตัญญูกตเวทีต่อพวกเขา.
Ta nên biết ơn họ.

จึงกลับไปที่อยู่ของตนแล้วนำเอาลูกช้างตระกูลคันธะมา.
Vì vậy, nó trở về nơi ở của mình và dẫn con voi con của dòng họ Gandha đến.

พวกช่างไม้เห็นลูกช้างก็ปลื้มใจอย่างยิ่งว่า ช้างของเราพาลูกมา.
Những người thợ mộc rất vui mừng khi thấy con voi con, nghĩ rằng, “Con voi của chúng ta đã dẫn con của nó đến.”

พระยาช้างคิดว่า เมื่อเรายืนอยู่ ทำไมหนอ ลูกช้างนี้จึงยังมา.
Con voi nghĩ, “Khi ta đứng ở đây, tại sao con voi con này vẫn đi theo?”

มันคงจักไม่รู้เหตุที่เรามา.
Nó chắc không hiểu lý do ta đến đây.

จึงผละออกไปจากที่ๆ ยืน.
Vì vậy, nó bước ra khỏi chỗ đứng.

ลูกช้างก็ยังคงเดินตามต้อยๆ ไปข้างหลังพ่อ.
Con voi con vẫn tiếp tục đi theo sau cha nó.

พระยาช้างรู้ว่าลูกตามมา จึงส่งเสียงสัญญาให้กลับไป.
Con voi lớn biết con nó đang đi theo, liền phát ra âm thanh để báo hiệu cho con trở về.

ลูกช้างได้ยินเสียงพ่อ ก็กลับไปหาพวกช่างไม้.
Con voi con nghe tiếng cha, liền quay lại chỗ những người thợ mộc.

พวกช่างไม้รู้ว่า ช้างนี่คงจักมาเพื่อให้ลูกช้างเชือกนี้แก่เรา.
Những người thợ mộc nhận ra rằng con voi này có lẽ đến để trao con voi con cho họ.

จึงกล่าวว่า เราไม่มีกิจที่จะให้เจ้าทำในสำนักเราดอก.
Họ nói, “Chúng tôi không có việc gì cần làm với ngươi cả.

จงไปหาพ่อของเจ้าเถิด แล้วก็ส่งลูกช้างกลับไป.
Hãy quay lại với cha của ngươi đi,” và họ gửi con voi con trở về.

พระยาช้างก็ส่งลูกซึ่งมาหาตนถึง ๓ ครั้งไปอยู่ใกล้พวกช่างไม้อีก.
Con voi lớn đã gửi con của nó đến ba lần để ở gần những người thợ mộc.

ตั้งแต่นั้นมา พวกช่างไม้ก็ช่วยกันบำรุงเลี้ยงลูกช้างไว้ในสำนักของตน.
Kể từ đó, những người thợ mộc đã chăm sóc con voi con tại nơi ở của họ.

เวลากินต่างให้ก้อนข้าวคนละก้อน เพียงพอแก่ความต้องการของลูกช้างนั้น.
Mỗi khi ăn, họ đều cho nó mỗi người một nắm cơm, đủ để đáp ứng nhu cầu của con voi con.

ครั้งนั้น๒- ลูกช้างนั้นก็ขนทัพสัมภาระที่พวกช่างไม้ตัดไว้ในป่า มาทำเป็นกองไว้ที่ลาน.
Lúc đó, con voi con đã chở các vật liệu mà những người thợ mộc đã chặt trong rừng, đem về chất thành đống ở sân.

ลูกช้างก็กระทำอุปการะแม้อย่างอื่น โดยทำนองนี้นี่แล.
Con voi con cũng làm những công việc khác để giúp đỡ, theo cách như vậy.

พระศาสดาทรงชักเหตุนี่มาแสดง แม้ในชาติก่อน พระสารีบุตรก็เป็นผู้กตัญญูกตเวที.
Đức Phật lấy câu chuyện này để làm rõ rằng, ngay cả trong kiếp trước, Tôn giả Sāriputta cũng là người biết ơn.

ครั้งนั้น พระสารีบุตรเถระได้เป็นช้างใหญ่.
Lúc đó, Tôn giả Sāriputta là một con voi lớn.

ภิกษุผู้หย่อนความเพียรที่มาในอัตถุปปัตติ (เหตุเกิดเรื่อง) ได้เป็นลูกช้าง.
Tỳ-kheo thiếu sự tinh tấn trong câu chuyện là con voi con.

แต่ถึงคัมภีร์สังยุตตนิกายควรกล่าวราธสังยุตทั้งสิ้น.
Nhưng trong Tương Ưng Bộ, cần phải nói rõ về toàn bộ Rādha Saṃyutta.

และคาถาในพระธรรมบทว่า
Và bài kệ trong Kinh Pháp Cú rằng:

นิธีนํว ปวตฺตารํ ยํ ปสเส วชฺชทสฺสินํ
Như người chỉ chỗ kho báu, hãy khen ngợi ai thấy được lỗi lầm.

นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช
Hãy kết giao với bậc trí, người khuyên nhủ và thông tuệ.

ตาทิสํ ภชมานสฺส เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
Kết giao với bậc trí như vậy, sẽ tốt hơn, không bao giờ tệ hơn.

พึงเห็นบัณฑิตผู้กล่าวสอน ชี้โทษ พูดข่มไว้.
Hãy xem bậc trí là người chỉ dẫn, chỉ lỗi và nói kiềm chế.

มีปัญญากว้างขวาง เหมือนชี้บอกขุมทรัพย์ให้.
Người có trí tuệ rộng lớn, như chỉ cho kho báu.

พึงคบบัณฑิตเช่นนั้น เมื่อคบบัณฑิตเช่นนั้น.
Hãy kết giao với bậc trí như vậy, khi kết giao với bậc trí như vậy.

ก็มีแต่ดี ไม่เสียเลย ดังนี้.
Chỉ có lợi ích, không bao giờ có hại.

ชื่อว่าธรรมเทศนาของพระเถระ.
Đó là bài thuyết pháp của Tôn giả.

แต่ต่อมา พระศาสดากำลังทรงสถาปนาพระเถระทั้งหลายไว้ในตำแหน่งทั้งหลายตามลำดับ.
Nhưng sau đó, Đức Phật đang tôn phong các Tôn giả vào các vị trí khác nhau theo thứ tự.

จึงทรงสถาปนาท่านพระราธเถระไว้ในตำแหน่งเอตทัคคะเป็นยอดของเหล่าภิกษุสาวกผู้ประกอบด้วยปฏิภาณแล.
Ngài đã tôn phong Tôn giả Rādha vào vị trí thượng thủ trong hàng đệ tử có trí tuệ linh hoạt.

จบอรรถกถาสูตรที่ ๑๑
Hết chú giải bài kinh thứ 11.