Phụ chú giải kinh Tăng Chi Bộ I – Chương 1 – 13. Phẩm Một Người

Phụ chú giải kinh Tăng Chi Bộ I – Chương 1 – 11. Phẩm Thứ Mười Một, 12. Phẩm Vô Phạm không có phụ chú giải Pāli.

13. Ekapuggalavaggavaṇṇanā
13. Giải thích về chương Ekapuggalavaggavaṇṇanā
Giảng giải về chương “Một người”

170. Ekapuggalassāti ekapuggalavaggassa.
170. “Ekapuggalassa” nghĩa là thuộc về chương Ekapuggalavagga (Phẩm Một Người).

Tenāha – ‘‘paṭhame’’ti.
Do đó, Ngài nói: “paṭhame” (Ở phần đầu, trong phần đầu, trong lần đầu hoặc lần đầu tiên).

Ekoti gaṇanaparicchedo, tato eva dutiyādipaṭikkhepattho.
“Eko” nghĩa là sự giới hạn trong số lượng, vì thế loại trừ điều thứ hai và các điều khác.

Padhānāsahāyatthopi ekasaddo hotīti tannivattanatthaṃ ‘‘gaṇanaparicchedo’’ti āha.
Chữ “Eka” cũng có nghĩa là sự hỗ trợ trong lãnh đạo, để loại trừ ý nghĩa đó, Ngài giải thích rằng “sự giới hạn trong số lượng”.

Sammutiyā desanā sammutidesanā.
Sự thuyết giảng dựa trên quy ước được gọi là “sammutidesanā”.

Paramatthassa desanā paramatthadesanā.
Sự thuyết giảng dựa trên chân lý tối thượng được gọi là “paramatthadesanā”.

Tatthāti sammutiparamatthadesanāsu, na sammutiparamatthesu.
Ở đây, điều này liên quan đến sự thuyết giảng về quy ước và chân lý tối thượng, chứ không phải về bản chất của quy ước hay chân lý tối thượng.

Tenāha – ‘‘evarūpā sammutidesanā, evarūpā paramatthadesanā’’ti.
Do đó, Ngài nói: “Đây là loại thuyết giảng quy ước, và đây là loại thuyết giảng chân lý tối thượng.”

Tatridaṃ sammutiparamatthānaṃ lakkhaṇaṃ – yasmiṃ bhinne, buddhiyā vā avayavavinibbhoge kate na taṃsamaññā, sā ghaṭapaṭādippabhedā sammuti, tabbipariyāyena paramatthā.
Ở đây, đặc điểm của quy ước và chân lý tối thượng là: Khi một đối tượng bị phân chia hoặc được phân tích bởi trí tuệ thành các phần nhỏ, thì không còn danh từ chỉ đối tượng đó nữa. Điều này thuộc về quy ước như trong trường hợp của bình hay vải; ngược lại, điều này thuộc về chân lý tối thượng.

Na hi kakkhaḷaphusanādisabhāve so nayo labbhati.
Vì bản chất của sự tiếp xúc thô ráp và các tính chất khác không thể được áp dụng theo cách này.

Tattha rūpādidhammasamūhaṃ santānavasena pavattamānaṃ upādāya puggalavohāroti puggaloti sammutidesanā.
Ở đây, tập hợp các pháp như sắc được tiếp tục diễn tiến qua chuỗi duyên khởi và được gọi là “puggala” (người) dựa trên quy ước, đó là “sammutidesanā”.

Sesapadesupi eseva nayo.
Với các trường hợp khác, phương pháp giải thích này cũng tương tự.

Uppādavayavanto sabhāvadhammā na niccāti aniccāti āha – ‘‘aniccanti paramatthadesanā’’ti.
Các pháp hữu vi có sự sinh và diệt không thường hằng, do đó được gọi là “vô thường”, đây là “paramatthadesanā” (thuyết giảng chân lý tối thượng).

Esa nayo sesapadesupi.
Phương pháp này cũng áp dụng cho các trường hợp khác.

Nanu khandhadesanāpi sammutidesanāva.
Chẳng phải sự thuyết giảng về ngũ uẩn cũng chỉ là “sammutidesanā” (thuyết giảng dựa trên quy ước)?

Rāsaṭṭho vā hi khandhaṭṭho koṭṭhāsaṭṭho vāti?
Đúng vậy, ngũ uẩn được hiểu như sự tích lũy, sự tập hợp, hoặc các phần.

Saccametaṃ, ayaṃ pana khandhasamaññā phassādīsu pavattatajjāpaññatti viya paramatthasannissayā tassa āsannatarā, puggalasamaññādayo viya na dūreti paramatthasaṅgahā vuttā.
Điều này đúng, nhưng danh từ chỉ ngũ uẩn gần gũi hơn với chân lý tối thượng so với danh từ như “người” (puggala), vốn mang tính quy ước xa hơn.

Khandhasīsena vā tadupādānasabhāvadhammā eva gahitā.
Theo danh nghĩa của ngũ uẩn, các pháp hữu vi mang tính chấp thủ được bao gồm.

Nanu ca sabhāvadhammā sabbepi sammutimukheneva desanaṃ ārohanti, na samukhenāti sabbāpi desanā sammutidesanāva siyāti?
Chẳng phải tất cả các pháp hữu vi đều được thuyết giảng qua quy ước chứ không trực tiếp, nên mọi sự thuyết giảng đều chỉ là “sammutidesanā”?

Nayidamevaṃ, desetabbadhammavibhāgena desanāvibhāgassa adhippetattā.
Không phải như vậy, vì sự thuyết giảng được phân biệt dựa trên các pháp được thuyết giảng.

Na hi saddo kenaci pavattinimittena vinā atthaṃ pakāsetīti.
Không có âm thanh nào có thể biểu đạt ý nghĩa mà không có một nguyên nhân thúc đẩy nó.

Sammutivasenadesanaṃ sutvāti ‘‘idhekacco puggalo attantapo hoti attaparitāpānuyogamanuyutto’’tiādinā (pu. pa. 174) sammutimukhena pavattitadesanaṃ sutamayañāṇuppādavasena sutvā.
Nghe pháp thuyết giảng theo quy ước, như đoạn “Ở đây, có một người ép khổ bản thân, chuyên tâm vào sự khổ hạnh bản thân” (PU. PA. 174), đã nghe bài pháp được trình bày qua quy ước, nhờ đó phát sinh trí tuệ dựa trên sự nghe.

Atthaṃ paṭivijjhitvāti tadanusārena catusaccasaṅkhātaṃ atthaṃ saha vipassanāya maggapaññāya paṭivijjhitvā.
Thấu hiểu ý nghĩa, tức là, theo đúng cách này mà thấu hiểu ý nghĩa của Tứ Thánh Đế với trí tuệ con đường kèm theo thiền quán.

Mohaṃ pahāyāti tadekaṭṭhakilesehi saddhiṃ anavasesaṃ mohaṃ pajahitvā.
Từ bỏ vô minh, nghĩa là hoàn toàn đoạn trừ vô minh cùng với các phiền não liên quan đến nó.

Visesanti aggaphalanibbānasaṅkhātaṃ visesaṃ.
“Visesa” là trạng thái tối thắng, được gọi là quả vị cao nhất và Niết-bàn.

Tesanti tādisānaṃ veneyyānaṃ.
“Tesam” nghĩa là của những người cần được giáo hóa như vậy.

Paramatthavasenāti ‘‘pañcimāni, bhikkhave, indriyānī’’tiādinā (saṃ. ni. 5.471-476 ādayo) paramatthadhammavasena.
“Paramatthavasena” là qua cách diễn giải các pháp chân thực, như trong đoạn: “Này các Tỳ-kheo, có năm căn này” (Saṃ. Ni. 5.471-476, v.v.).

Sesaṃ anantaranaye vuttasadisameva.
Phần còn lại cũng giống như đã được giải thích trong các đoạn liền trước.

Tatrāti tassaṃ sammutivasena paramatthavasena ca desanāyaṃ.
“Tatra” ở đây ám chỉ bài thuyết giảng bao gồm cả theo quy ước và theo chân lý tối thượng.

Desabhāsākusaloti nānādesabhāsāsu kusalo.
“Desabhāsākusalo” nghĩa là thông thạo nhiều ngôn ngữ của các vùng miền khác nhau.

Tiṇṇaṃ vedānanti nidassanamattaṃ, tiṇṇaṃ vedānaṃ sippuggahaṇaṭṭhānānampīti adhippāyo.
“Tiṇṇaṃ vedāna” được đề cập chỉ như một ví dụ, có nghĩa là bao gồm các nơi học hỏi các kỹ năng trong ba bộ Veda.

Teneva sippuggahaṇaṃ parato vakkhati.
Do đó, việc tiếp thu kỹ năng sẽ được giải thích sau.

Sippāni vā vijjāṭṭhānabhāvena vedantogadhāni katvā ‘‘tiṇṇaṃ vedāna’’nti vuttaṃ.
Hoặc, “sippa” (kỹ năng) được xem như các lĩnh vực tri thức chứa đựng trong Veda, vì vậy được gọi là “tiṇṇaṃ vedāna”.

Kathetabbabhāvena ṭhitāni, na katthaci sannicitabhāvenāti vedānampi kathetabbabhāveneva ṭhānaṃ dīpento ‘‘guhā tīṇi nihitā na gayhantī’’tiādimicchāvādaṃ paṭikkhipati.
Những điều này được giữ ở trạng thái có thể được trình bày, chứ không phải tích trữ ở đâu đó; do đó, khi trình bày Veda, Ngài bác bỏ các quan niệm sai lầm như “Ba điều ẩn giấu trong hang động không thể nắm bắt.”

Nānāvidhā desabhāsā etesanti nānādesabhāsā.
“Nānāvidhā desabhāsā” nghĩa là nhiều loại ngôn ngữ vùng miền khác nhau.

Paramo uttamo attho paramattho, dhammānaṃ yathābhūtasabhāvo.
“Paramattho” nghĩa là ý nghĩa tối thượng, là bản chất thật sự của các pháp.

Lokasaṅketamattasiddhā sammuti.
“Sammuti” là những điều được thiết lập chỉ dựa trên sự đồng thuận của thế gian.

Yadi evaṃ kathaṃ sammutikathāya saccatāti āha – ‘‘lokasammutikāraṇā’’ti, lokasamaññaṃ nissāya pavattanatoti attho.
Nếu như vậy, làm sao sự thảo luận về quy ước có thể được xem là thật? Ngài giải thích: “Do nguyên nhân của sự quy ước thế gian,” nghĩa là sự thảo luận dựa trên danh xưng thế gian.

Lokasamaññā hi abhinivesena viññeyyā, nāññāpanā ekaccassa sutassa sāvanā viya na musā anatidhāvitabbato tassā.
Danh xưng thế gian được hiểu qua sự chấp thủ, nhưng không phải là lời bịa đặt, giống như một số điều đã nghe qua không được xuyên tạc vượt quá sự thật.

Tenāha bhagavā – ‘‘janapadaniruttiṃ nābhiniveseyya, samaññaṃ nātidhāvaye’’ti.
Do đó, Đức Thế Tôn đã nói: “Không nên chấp thủ vào ngôn ngữ địa phương, cũng không nên vượt qua giới hạn của danh xưng.”

Dhammānanti sabhāvadhammānaṃ.
“Dhamma” ở đây ám chỉ các pháp có bản chất thực sự.

Bhūtakāraṇāti yathābhūtakāraṇā yathābhūtaṃ nissāya pavattanato.
“Bhūtakāraṇā” là các nguyên nhân thực sự, do dựa trên sự thật mà các pháp vận hành.

Sammutiṃ voharantassāti ‘‘puggalo, satto’’tiādinā lokasamaññaṃ kathentassa.
Khi nói về “sammuti,” tức là sử dụng các danh xưng thế gian như “người” hoặc “chúng sinh.”

Hirottappadīpanatthanti lokapālanakicce hirottappadhamme kiccato pakāsetuṃ.
“Hirottappadīpanattha” nghĩa là nhằm giải thích về các pháp hổ thẹn và ghê sợ tội lỗi trong nhiệm vụ bảo vệ thế gian.

Tesañhi kiccaṃ sattasantāne eva pākaṭaṃ hotīti puggalādhiṭṭhānāya kathāya taṃ vattabbaṃ.
Bởi vì nhiệm vụ của chúng chỉ rõ ràng trong dòng tương tục của chúng sinh, nên điều đó phải được giảng giải dựa trên quan niệm về cá nhân.

Esa nayo sesesupi.
Cách giải thích này cũng áp dụng cho các trường hợp khác.

Yasmiñhi cittuppāde kammaṃ uppannaṃ, taṃsantāne eva tassa phalassa uppatti kammassakatā.
Khi một hành động (kamma) được sinh khởi trong một tâm, kết quả của nó sẽ sinh ra trong dòng tương tục của chính tâm đó, thể hiện nguyên tắc “nghiệp là của riêng mỗi người.”

Evañhi kataviññāṇanāso akatāgamo ca natthīti sā puggalādhiṭṭhānāya eva desanāya dīpetabbā.
Như vậy, không có sự tiêu hủy hoàn toàn của thức đã làm, và không có sự tích tụ của những gì không làm; điều này cần được giảng giải dựa trên quan niệm cá nhân.

Tehi sattehi kātabbapuññakiriyā paccattapurisakāro.
Việc tạo phước thiện mà các chúng sinh cần thực hiện là trách nhiệm cá nhân.

Sopi santānavasena niṭṭhapetabbato puggalādhiṭṭhānāya eva kathāya dīpetabbo.
Vì điều đó cũng được hoàn thành thông qua dòng tương tục, nên cần được giảng giải dựa trên quan niệm cá nhân.

Ānantariyadīpanatthanti cutianantaraṃ phalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare niyuttāni taṃnibbattanena anantarakaraṇasīlāni, anantarakaraṇapayojanāni vāti ānantariyāni, mātughātādīni, tesaṃ dīpanatthaṃ.
“Ānantariyadīpanattha” nghĩa là giải thích về nghiệp không gián đoạn (ānantariya), ví dụ như sát mẫu (mātughāta) và các nghiệp khác, mang đến quả ngay sau khi chết, và được gọi là nghiệp không gián đoạn.

Tānipi hi santānavasena niṭṭhapetabbato ‘‘mātaraṃ jīvitā voropetī’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.423) puggalādhiṭṭhānāya eva kathāya dīpetabbāni.
Các nghiệp đó cũng cần được giải thích dựa trên quan niệm cá nhân, như đoạn: “Người giết mẹ” (Paṭṭhāna 1.1.423).

Tathā ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādinā (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230; vibha. 642-643).
Tương tự, cần giải thích: “Người ấy với tâm từ bi, trải rộng khắp một phương” (Dīgha Nikāya 1.556, 3.308, Majjhima Nikāya 1.77, 2.309, 3.230, Vibhaṅga 642-643).

‘‘So anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati ekampi jāti’’ntiādinā (dī. ni. 1.244-245; ma. ni. 1.148, 384, 431; pārā. 12).
Hoặc: “Người ấy hồi tưởng lại nhiều đời quá khứ, thậm chí chỉ một kiếp sống” (Dīgha Nikāya 1.244-245, Majjhima Nikāya 1.148, 384, 431, Pārājika 12).

‘‘Atthi dakkhiṇā dāyakato visujjhati, no paṭiggāhakato’’tiādinā (ma. ni. 3.381).
Và: “Có cúng dường thanh tịnh từ người cho, nhưng không từ người nhận” (Majjhima Nikāya 3.381).

Pavattā brahmavihārapubbenivāsadakkhiṇāvisuddhikathā puggalādhiṭṭhānā eva katvā dīpetabbā sattasantānavisayattā.
Những bài giảng về thiền Brahmavihāra, quá khứ, và sự thanh tịnh của việc cúng dường cần được giải thích dựa trên quan niệm cá nhân, vì chúng liên quan đến dòng tương tục của chúng sinh.

‘‘Aṭṭha purisapuggalā (saṃ. ni. 1.249) na samayavimutto puggalo’’tiādinā (pu. pa. 2).
“Với tám hạng người (Aṭṭha Purisapuggala), không có cá nhân nào được giải thoát tức thì” (Saṃyutta Nikāya 1.249; Puṇṇaka Pañha 2).

Ca paramatthakathaṃ kathentopi lokasammutiyā appahānatthaṃ puggalakathaṃ katheti.
Ngay cả khi giảng về chân lý tối thượng, việc thảo luận về cá nhân vẫn được giữ lại để không loại bỏ hoàn toàn các khái niệm quy ước thế gian.

Etena vuttāvasesāya kathāya puggalādhiṭṭhānabhāve payojanaṃ sāmaññavasena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ.
Do đó, các bài giảng còn lại dựa trên quan niệm cá nhân có thể được xem là được bao hàm trong sự giảng giải tổng quát.

Kāmañcetaṃ sabbaṃ apariññātavatthukānaṃ vasena vuttaṃ, pariññātavatthukānampi pana evaṃ desanā sukhāvahā hoti.
Mặc dù tất cả những điều này được nói từ quan điểm của những điều chưa được thấu hiểu, nhưng cách giảng này cũng mang lại sự dễ hiểu cho cả những điều đã được thấu hiểu.

Ekapuggaloti visiṭṭhasamācārāpassayavirahito ekapuggalo.
“Ekapuggalo” là cá nhân không dựa vào hành vi xuất sắc hoặc nơi nương tựa nào khác.

Buddhānañhi sīlādiguṇena sadevake loke visiṭṭho nāma koci natthi, tathā sadisopi samānakāle.
Thật vậy, không có ai trong thế gian cùng với chư thiên ngang bằng Đức Phật về đức hạnh và phẩm chất, và cũng không ai giống như Ngài trong cùng một thời đại.

Tenāha – ‘‘na imasmiṃ loke parasmiṃ vā pana buddhena seṭṭho sadiso ca vijjatī’’ti (vi. va. 1047; kathā. 799), tasmā sadisopi koci natthi.
Do đó, Ngài nói: “Không có ai trong thế gian này hoặc ở thế giới khác ngang bằng hoặc giống như Đức Phật” (Vi. Va. 1047; Kathā. 799), vì vậy không có ai tương tự Ngài.

Hīnopi apassayabhūto nattheva.
Ngay cả người thấp kém cũng không phải là nơi nương tựa.

Tena vuttaṃ – ‘‘visiṭṭhasamācārāpassayavirahito ekapuggalo’’ti.
Do đó, đã nói rằng: “Ekapuggalo là cá nhân không dựa vào hành vi xuất sắc hoặc nơi nương tựa nào khác.”

Ye ca sīlādiguṇehi natthi etesaṃ samāti asamā, purimakā sammāsambuddhā.
Những vị mà không ai sánh được về đức hạnh và phẩm chất, tức là các Đức Phật Chánh Đẳng Chánh Giác trong quá khứ.

Tehi samo majjhe bhinnasuvaṇṇanekkhaṃ viya nibbisiṭṭhoti asamasamaṭṭhenapi ekapuggalo aññassa tādisassa abhāvā.
Không ai ngang hàng với các Ngài, giống như một tấm vàng nguyên chất không pha lẫn ở giữa, bởi vì “Ekapuggalo” vượt trội hơn tất cả, không ai có thể so sánh.

Tena vuttaṃ – ‘‘asadisaṭṭhenā’’tiādi.
Do đó, đã nói rằng: “Bởi đặc tính không ai sánh bằng” và các câu tương tự.

Sattaloko adhippeto sattanikāye uppajjanato.
“Sattaloko” được đề cập ở đây là thế giới chúng sinh, vì các chúng sinh xuất hiện trong thế giới này.

Manussaloke eva uppajjati devabrahmalokānaṃ buddhānaṃ uppattiyā anokāsabhāvato.
Đức Phật chỉ xuất hiện ở cõi người, bởi vì không có cơ hội để chư Phật xuất hiện ở cõi trời hay cõi Phạm thiên.

Kāmadevaloke tāva nuppajjati brahmacariyavāsassa aṭṭhānabhāvato tathā anacchariyabhāvato.
Ngài không xuất hiện ở cõi trời dục giới, vì không có khả năng tu hành phạm hạnh ở đó, và cũng vì sự xuất hiện của Ngài không được xem là phi thường ở đó.

Acchariyadhammā hi buddhā bhagavanto.
Các Đức Phật, các bậc Thế Tôn, thật sự là những bậc phi thường.

Tesaṃ sā acchariyadhammatā devattabhāve ṭhitānaṃ loke na pākaṭā hoti yathā manussabhūtānaṃ.
Sự phi thường của các Ngài không được bộc lộ rõ ràng đối với thế gian khi các Ngài ở trong thân trời như khi ở trong thân người.

Devabhūte hi sammāsambuddhe dissamānaṃ buddhānubhāvaṃ devānubhāvatova loke dahati, na buddhānubhāvato.
Nếu Đức Phật ở trong thân trời, thế gian sẽ hiểu nhầm uy lực của Ngài là do thân trời, chứ không phải do uy lực của Phật.

Tathā sati ‘‘ayaṃ sammāsambuddho’’ti nādhimuccati na sampasīdati, issarakuttaggāhaṃ na vissajjeti.
Do đó, nếu như vậy, người ta sẽ không tin tưởng rằng “Ngài là bậc Chánh Đẳng Giác,” không sanh khởi niềm tin, và cũng không từ bỏ các tà kiến như tin vào thần thánh sáng tạo.

Devattabhāvassa ca cirakālāvaṭṭhānato ekaccasassatavādato na parimuccati.
Do trạng thái của thân trời kéo dài rất lâu, người ta không thoát khỏi quan niệm về thuyết bán thường hằng (tin rằng mọi thứ là bất biến trong một thời gian dài).

Brahmaloke nuppajjatīti etthāpi eseva nayo.
Ngài cũng không xuất hiện ở cõi Phạm thiên, và lý do cũng giống như đã nói trên.

Sattānaṃ tādisaggāhavinimocanatthañhi buddhā bhagavanto manussasugatiyaṃyeva uppajjanti, na devasugatiyaṃ.
Các Đức Phật, các bậc Thế Tôn, xuất hiện chỉ trong cõi người để giải thoát chúng sinh khỏi những tà kiến như vậy, chứ không phải ở cõi trời.

Yasmā imaṃ cakkavāḷaṃ majjhe katvā iminā saddhiṃ cakkavāḷānaṃ dasasahassasseva jātikkhettabhāvo dīpito.
Bởi vì, lấy cõi thế giới này làm trung tâm, chỉ có 10.000 thế giới trong đại thiên thế giới này được xem là phạm vi sinh khởi của các Ngài.

Ito aññassa buddhānaṃ uppattiṭṭhānassa tepiṭake buddhavacane āgataṭṭhānassa abhāvato.
Ngoài cõi thế giới này, không có nơi nào được đề cập trong Tam Tạng Kinh Điển là nơi sinh khởi của các Đức Phật.

Tasmā vuttaṃ – ‘‘imasmiṃyeva cakkavāḷe uppajjatī’’ti.
Do đó, đã nói rằng: “Ngài chỉ xuất hiện trong cõi thế giới này.”

Idha uppajjantopi kasmā jambudīpe eva uppajjati, na sesadīpesūti?
Ở đây, tại sao Đức Phật lại sinh ra chỉ ở Jambudīpa (Ấn Độ), mà không ở các lục địa khác?

Keci tāva āhu – ‘‘yasmā pathaviyā nābhibhūtā buddhabhāvasahā acalaṭṭhānabhūtā bodhimaṇḍabhūmi jambudīpe eva, tasmā jambudīpe eva uppajjatī’’ti.
Một số người giải thích rằng: “Bởi vì vùng đất không thể lay chuyển được, là nơi đồng hành với giác ngộ của Phật, Bodhimaṇḍa (Bồ-đề đạo tràng), chỉ có ở Jambudīpa, nên Ngài chỉ sinh ra ở Jambudīpa.”

Eteneva ‘‘tattha majjhimadese eva uppajjatī’’ti etampi saṃvaṇṇitanti daṭṭhabbaṃ tathā itaresampi avijahitaṭṭhānānaṃ tattheva labbhanato.
Điều này cũng giải thích rằng “Ngài chỉ sinh ra tại vùng trung tâm,” và các nơi khác có những đặc điểm cố định không đổi cũng chỉ tồn tại ở đó.

Yasmā purimabuddhānaṃ mahābodhisattānaṃ paccekabuddhānañca nibbattiyā sāvakabodhisattānaṃ sāvakabodhiyā abhinīhāro sāvakapāramiyā sambharaṇaparipācanañca buddhakkhettabhūte imasmiṃyeva cakkavāḷe jambudīpe eva ijjhati, na aññattha.
Bởi vì sự xuất hiện của các Đức Phật trước đây, các Đại Bồ-tát, các Bích-chi Phật, và sự tu tập Bồ-tát hạnh, sự tích lũy và hoàn thiện các Ba-la-mật của họ, chỉ đạt được ở Jambudīpa, nơi được xem là khu vực của Đức Phật, không phải ở nơi nào khác.

Veneyyajanavinayanattho ca buddhuppādo, tasmā aggasāvakamahāsāvakādiveneyyavisesāpekkhāya imasmiṃ jambudīpe eva buddhā nibbattanti, na sesadīpesu.
Sự xuất hiện của Đức Phật nhằm mục đích giáo hóa những chúng sinh có khả năng giác ngộ, do đó, với sự xem xét đặc biệt về những chúng sinh như các vị đại đệ tử và các bậc thượng thủ, Đức Phật chỉ sinh ra ở Jambudīpa, chứ không phải ở các lục địa khác.

Ayañca nayo sabbabuddhānaṃ āciṇṇasamāciṇṇoti tesaṃ uttamapurisānaṃ tattheva uppatti sampatticakkānaṃ viya aññamaññūpanissayatāya daṭṭhabbā.
Điều này cũng là truyền thống được tuân theo bởi tất cả các Đức Phật, giống như sự sinh ra của những con người vĩ đại chỉ xảy ra khi các yếu tố hỗ trợ hòa hợp với nhau.

Tena vuttaṃ – aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tīsu dīpesu buddhā na nibbattanti, jambudīpe eva nibbattantīti dīpaṃ passī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 2.17; bu. vaṃ. aṭṭha. 27 avidūrenidānakathā).
Do đó, đã được nói trong Chú giải rằng: “Đức Phật không sinh ra ở ba lục địa khác, mà chỉ sinh ra ở Jambudīpa, hãy nhận biết điều này” (Dīgha Nikāya Aṭṭhakathā 2.17; Buddhavaṃsa Aṭṭhakathā 27, Avidūrenidānakathā).

Ubhayampidaṃ vippakatavacanameva uppādakiriyāya vattamānakālikattā.
Cả hai cách nói này đều chưa hoàn thiện, bởi vì sự sinh khởi chỉ xảy ra trong thời điểm hiện tại.

Uppajjamānoti vā uppajjituṃ samattho.
“Uppajjamāno” có thể hiểu là “đang sinh khởi” hoặc “có khả năng sinh khởi.”

Sattiattho cāyaṃ māna-saddo.
Ở đây, từ “māna” mang ý nghĩa là sự tồn tại.

Yāvatā hi sāmatthiyena mahābodhisattānaṃ carimabhave uppatti icchitabbā, tatthakena bodhisambhārasambhūtena paripuṇṇena samannāgatoti attho.
Vì vậy, trong kiếp cuối cùng, sự sinh ra của các Đại Bồ-tát mong muốn phải đầy đủ và hoàn thiện bởi sự viên mãn của các pháp trợ giác ngộ.

Bhedoti viseso.
“Bhedo” có nghĩa là sự khác biệt.

Tameva hi tividhaṃ visesaṃ dassetuṃ – ‘‘esa hī’’tiādi vuttaṃ.
Chính sự khác biệt ba loại này được trình bày qua câu: “Esa hi…” và những câu tương tự.

Aṭṭhaṅgasamannāgatassa mahābhinīhārassa siddhakālato paṭṭhāya mahābodhisatto buddhabhāvāya niyatabhāvappattatāya bodhisambhārapaṭipadaṃ paṭipajjamāno yathāvuttasāmatthiyayogena uppajjamāno nāmāti attho uppādassa ekantikattā.
Kể từ khi đạt được quyết tâm lớn với tám yếu tố hoàn hảo, Đại Bồ-tát, do đã đạt đến sự chắc chắn về trạng thái giác ngộ, tiếp tục tu tập con đường tích lũy các pháp trợ giác ngộ, nhờ khả năng đã đề cập trước đó, được gọi là “uppajjamāno” (đang sinh khởi), điều này biểu thị sự chắc chắn về sự sinh khởi.

Pariyesantoti vicinanto.
“Pariyesanto” có nghĩa là đang tìm kiếm hoặc đang khảo sát.

Paripakkagate ñāṇeti iminā tato pubbe ñāṇassa aparipakkatāya eva laddhāvasarāya kammapilotiyā vasena bodhisatto tathā mahāpadhānaṃ padahīti dasseti.
“Paripakkagate ñāṇe” ám chỉ rằng trước đó, do trí tuệ chưa chín muồi, Bồ-tát vẫn còn chịu ảnh hưởng bởi các chướng ngại của nghiệp, vì vậy cần nỗ lực tinh tấn lớn lao.

Arahattaphalakkhaṇe uppanno nāma ‘‘uppanno hotī’’ti vattabbattā.
Ở thời điểm đạt được quả vị A-la-hán, Ngài được gọi là “uppanno” (đã sinh khởi), bởi vì lúc đó có thể nói rằng “Ngài đã sinh khởi.”

Āgatova nāma hetusampadāya sammadeva nipphannattā.
“Āgato” (đã đến) được gọi như vậy bởi vì Ngài đã hoàn toàn viên mãn nhờ đầy đủ các nhân duyên.

Hitatthāyāti lokiyalokuttarassa hitassa siddhiyā.
“Hitatthāya” nghĩa là nhằm mục đích đạt được lợi ích thế gian và siêu thế.

Sukhatthāyāti etthāpi eseva nayo.
“Sukhatthāya” cũng được hiểu theo cách tương tự, nghĩa là để đạt được an lạc.

Tassāti tassa sattalokassa.
“Tassa” nghĩa là của thế giới chúng sinh ấy.

So panāyaṃ sattaloko yena anukkamena dhammābhisamayaṃ pāpuṇi, taṃ teneva anukkamena dassento ‘‘mahābodhimaṇḍe’’tiādimāha.
Thế giới chúng sinh này đã đạt được sự thấu hiểu Pháp qua tuần tự nào, Đức Phật đã chỉ ra tuần tự ấy bằng cách nói “Mahābodhimaṇḍe” và các câu tương tự.

Yāvajjadivasāti ettha ajja-saddena sāsanassa avaṭṭhānakālaṃ vadati.
“Yāvajjadivasa” (đến ngày hôm nay) ở đây có nghĩa là thời gian mà giáo pháp vẫn còn tồn tại, được diễn đạt qua từ “ajja” (ngày nay).

Devamanussānanti ukkaṭṭhaniddesoti dassetuṃ – ‘‘na kevala’’ntiādi vuttaṃ.
“Devamanussānaṃ” được đề cập để chỉ nhóm cao cấp, được giải thích bằng câu “Không chỉ vậy” và những câu tương tự.

Etesampīti nāgasupaṇṇādīnampi.
“Etasaṃpi” cũng bao gồm các loài như rồng (nāga), chim thần (supaṇṇa), và các loài khác.

Ayaṃ pucchāti iminā ‘‘katamo’’ti padassa sāmaññato pucchābhāvo dassito, na visesatoti.
“Câu hỏi này” ám chỉ ý nghĩa phổ quát của từ “katamo” (cái nào), chỉ sự thắc mắc chung chứ không phải sự thắc mắc đặc biệt.

Tassa pucchāvisesabhāvañāpanatthaṃ mahāniddese (mahāni. 150) āgatā sabbāpi pucchā atthuddhāranayena dasseti ‘‘pucchā ca nāmesā’’tiādinā.
Để giải thích bản chất đặc biệt của câu hỏi, trong Mahāniddesa (Mahāni. 150) đã chỉ ra tất cả các dạng câu hỏi qua phương pháp phân tích ý nghĩa, như trong đoạn “Pucchā ca nāmesā” (Đây là câu hỏi).

Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā.
“Adiṭṭhajotanā” nghĩa là chiếu sáng những gì chưa được thấy.

Diṭṭhaṃ saṃsandīyati etāyāti diṭṭhasaṃsandanā.
“Diṭṭhasaṃsandanā” nghĩa là liên kết hoặc làm rõ những gì đã được thấy.

Saṃsandanañca sākacchāvasena vinicchayakaraṇaṃ.
“Saṃsandana” cũng bao hàm việc giải quyết và phân định qua sự thảo luận.

Vimatiṃ chindati etāyāti vimaticchedanā.
“Vimaticchedanā” nghĩa là cắt đứt sự nghi ngờ.

Anumatiyā pucchā anumatipucchā.
“Câu hỏi về sự đồng ý” được gọi là “anumatipucchā.”

‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādi pucchāya ‘‘kā tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti.
Câu hỏi như “Các thầy nghĩ thế nào, này các Tỳ-kheo?” là ví dụ về câu hỏi về sự đồng ý, với câu “Đồng ý của các thầy là gì?”

Kathetukamyatāpucchāti kathetukamyatāya pucchā.
“Câu hỏi để bày tỏ mong muốn” được gọi là “kathetukamyatāpucchā.”

Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo.
“Lakkhaṇa” nghĩa là bất kỳ đặc tính nào mà người ta muốn hiểu rõ.

Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvamāha.
“Aññāta” nghĩa là trạng thái có thể hiểu được bằng bất kỳ loại trí tuệ nào.

Adiṭṭhanti dassanabhūtena ñāṇena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ.
“Adiṭṭha” nghĩa là trạng thái chưa được thấy như thể hiển nhiên qua trí tuệ.

Atulitanti ‘‘ettakaṃ eta’’nti tulābhūtena atulitataṃ.
“Atulita” nghĩa là trạng thái không thể đo lường được như thể bằng một cái cân.

Atīritanti tīraṇabhūtena akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ.
“Atīrita” nghĩa là trạng thái chưa được xác định hoặc hoàn thành bởi trí tuệ.

Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ.
“Avibhūta” nghĩa là trạng thái chưa được biểu hiện rõ ràng bởi trí tuệ.

Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭakatabhāvaṃ.
“Avibhāvita” nghĩa là trạng thái chưa được làm rõ bởi trí tuệ.

Yehi guṇavisesehi nimittabhūtehi bhagavati ‘‘tathāgato’’ti ayaṃ samaññā pavattā, taṃdassanatthaṃ ‘‘aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato’’tiādi vuttaṃ.
Với những phẩm chất đặc biệt làm nền tảng cho danh hiệu “Tathāgata” của Đức Phật, để làm rõ điều đó, đã nói rằng: “Do tám lý do mà Đức Phật được gọi là Tathāgata.”

Guṇavisesanemittikāneva hi bhagavato sabbāni nāmāni.
Tất cả các danh hiệu của Đức Phật đều dựa trên các phẩm chất đặc biệt của Ngài.

Yathāha –
Như đã nói:

‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;
Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāmasahassato’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1313; udā. aṭṭha. 53; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.76);
“Những danh hiệu của bậc Đại Thánh là vô số,
Các danh hiệu đều dựa trên phẩm chất;
Ngay cả hàng ngàn danh hiệu cũng không thể bao hàm hết phẩm chất của Ngài.”
(Dhammasaṅgaṇī Aṭṭhakathā 1313; Udāna Aṭṭhakathā 53; Paṭisambhidāmagga Aṭṭhakathā 1.1.76)

Tathā āgatoti ettha ākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo.
“Tathā āgato” nghĩa là từ “tathā” mang ý nghĩa biểu thị sự xác định về cách thức, với mục đích tạo ra sự so sánh phù hợp.

Sāmaññajotanāpi hi visese avatiṭṭhatīti.
Sự chiếu sáng của điều tổng quát cũng dựa trên sự đặc biệt.

Paṭipadāgamanattho āgata-saddo, na ñāṇagamanattho ‘‘tathalakkhaṇaṃ āgato’’tiādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.12; saṃ. ni. aṭṭha. 2.3.78; a. ni. aṭṭha. 1.1.170; udā. aṭṭha. 18) viya, nāpi kāyagamanattho ‘‘āgato kho mahāsamaṇo, magadhānaṃ giribbaja’’ntiādīsu (mahāva. 63) viya.
Từ “āgata” trong trường hợp này mang nghĩa “đến qua con đường tu tập,” chứ không phải nghĩa “đến qua trí tuệ” như trong câu “đạt đến tướng như vậy” (Dī. Ni. Aṭṭha. 1.7 v.v.), cũng không mang nghĩa “đến qua thân” như trong câu “Đại Sa-môn đã đến, tại Rajagaha của người Magadha” (Mahāvaṃsa 63).

Tattha yadākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo, taṃkaruṇāpadhānattā mahākaruṇāmukhena purimabuddhānaṃ āgamanappaṭipadaṃ udāharaṇavasena sāmaññato dassento yaṃ-taṃ-saddānaṃ ekantasambandhabhāvato ‘‘yathā sabbaloka…pe… āgatā’’ti sādhāraṇato vatvā.
Ở đây, từ “tathā” được sử dụng với ý nghĩa biểu thị sự xác định về cách thức, liên quan đến lòng đại bi làm trọng tâm. Bằng cách minh họa con đường tu tập của các Đức Phật trong quá khứ, điều này được trình bày tổng quát qua cụm từ “như vậy, tất cả thế gian… đã đạt đến.”

Puna taṃ paṭipadaṃ mahāpadhānasuttādīsu (dī. ni. 2.1 ādayo) sambahulaniddesena supākaṭānaṃ āsannānañca vipassiādīnaṃ channaṃ sammāsambuddhānaṃ vasena nidassento ‘‘yathā vipassī bhagavā’’tiādimāha.
Sau đó, con đường tu tập ấy được minh họa rõ ràng hơn trong các bài kinh như Mahāpadhāna Sutta (Dīgha Nikāya 2.1 v.v.) và được trình bày qua sáu vị Chánh Đẳng Giác như Đức Phật Vipassī, bằng cách nói: “Như Đức Phật Vipassī.”

Tattha yena abhinīhārenāti manussattaliṅgasampattihetusatthudassanapabbajjāabhiññādiguṇasampattiadhikāracchandānaṃ vasena aṭṭhaṅgasamannāgatena mahāpaṇidhānena.
Ở đó, “abhinīhāra” (quyết tâm lớn) ám chỉ việc đạt được các yếu tố như thân người, thấy vị thầy, xuất gia, và hoàn thành các phẩm chất như trí tuệ qua tám yếu tố của đại nguyện.

Sabbesañhi buddhānaṃ kāyappaṇidhānaṃ imināva abhinīhārena samijjhatīti.
Thân nguyện của tất cả các Đức Phật đều được hoàn thiện nhờ quyết tâm lớn này.

Evaṃ mahābhinīhāravisesena ‘‘tathāgato’’ti padassa atthaṃ dassetvā idāni pāramipūraṇavasena dassetuṃ – ‘‘yathā vipassī bhagavā…pe… kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā’’tiādimāha.
Như vậy, ý nghĩa của từ “Tathāgato” đã được giải thích qua đặc tính của đại nguyện. Giờ đây, để giải thích qua việc hoàn thiện các Ba-la-mật, đã nói rằng: “Như Đức Phật Vipassī… đến Đức Phật Kassapa đã hoàn thiện Dāna-pāramī (Ba-la-mật về bố thí).”

Ettha ca suttantikānaṃ mahābodhippaṭipadāya kosallajananatthaṃ kā panetā pāramiyo, kenaṭṭhena pāramiyo, katividhā cetā, ko tāsaṃ kamo, kāni lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānāni, ko paccayo, ko saṃkileso, kiṃ vodānaṃ, ko paṭipakkho, kā paṭipatti, ko vibhāgo, ko saṅgaho, ko sampādanūpāyo, kittakena kālena sampādanaṃ, ko ānisaṃso, kiñcetāsaṃ phalanti pāramīsu ayaṃ vitthārakathā veditabbā.
Ở đây, để làm rõ sự thành thạo trong con đường Đại Giác (Mahābodhipaṭipadā) của những người theo truyền thống Kinh Tạng, cần tìm hiểu: Những gì là Ba-la-mật (Pāramī)? Vì sao gọi là Pāramī? Chúng bao gồm những loại nào? Thứ tự của chúng là gì? Các đặc tính, công dụng, sự hiện hữu, và nền tảng của chúng là gì? Nguyên nhân nào dẫn đến chúng? Đâu là sự nhiễm ô của chúng? Làm thế nào để thanh lọc chúng? Đối lập của chúng là gì? Thực hành của chúng ra sao? Sự phân loại, sự tập hợp, cách hoàn thiện, thời gian cần thiết để hoàn thiện, lợi ích, và kết quả của chúng là gì? Đây là những điều cần hiểu chi tiết về Pāramī.

Sā panesā icchantena dīghāgamaṭīkāyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.7) vuttanayeneva veditabbā, na idha dassitā.
Những điều này, đối với ai muốn tìm hiểu, có thể tham khảo theo cách giải thích được trình bày trong Chú giải Dīgha Nikāya (Dīgha Nikāya Ṭīkā 1.7), không được trình bày chi tiết ở đây.

Yathāvuttāya paṭipadāya yathāvuttavibhāgānaṃ pāramīnaṃ pūritabhāvaṃ sandhāyāha – ‘‘samatiṃsa pāramiyo pūretvā’’ti.
Liên quan đến con đường tu tập và sự phân loại của các Ba-la-mật như đã được nêu trên, Đức Phật đã nói: “Sau khi hoàn thiện ba mươi Ba-la-mật.”

Satipi mahāpariccāgānaṃ dānapāramibhāve pariccāgavisesabhāvadassanatthañceva sudukkarabhāvadassanatthañca mahāpariccāgehi visuṃ gahaṇaṃ.
Mặc dù các đại xả thân thuộc về Dāna-pāramī (Ba-la-mật về bố thí), nhưng việc phân biệt riêng các đại xả thân nhằm làm rõ bản chất đặc biệt của sự xả thân và để minh họa tính khó thực hiện.

Tatoyeva ca aṅgapariccāgato visuṃ nayanapariccāgaggahaṇaṃ, pariccāgabhāvasāmaññepi dhanarajjapariccāgato puttadārapariccāgaggahaṇañca kataṃ.
Do đó, sự phân biệt riêng về việc xả thân thể (aṅgapariccāga) và xả đôi mắt (nayanapariccāga) được thực hiện, ngay cả trong sự tương đồng của hành động xả thân, như xả tài sản hoặc xả vợ con.

Gatapaccāgatikavattasaṅkhātāya pubbabhāgappaṭipadāya saddhiṃ abhiññāsamāpattinipphādanaṃ pubbayogo.
Giai đoạn chuẩn bị (pubbayoga) bao gồm sự tu tập trong giai đoạn đầu và việc thực hành các thần thông, định đạt đến những trạng thái cao hơn.

Dānādīsuyeva sātisayappaṭipattinipphādanaṃ pubbacariyā, yā vā cariyāpiṭakasaṅgahitā.
Hành vi tu tập nổi bật trong các pháp như bố thí (dāna) được gọi là tiền hạnh (pubbacariyā), hoặc các hạnh được ghi trong Cariyāpiṭaka.

‘‘Abhinīhāro pubbayogo, dānādippaṭipatti vā kāyavivekavasena ekacariyā vā pubbacariyā’’ti keci.
Một số người giải thích rằng “Abhinīhāra” (đại nguyện) là giai đoạn chuẩn bị, hoặc hành vi như bố thí (dāna) là tiền hạnh, hoặc sự thực hành đơn độc trong thân tịnh (kāyaviveka).

Dānādīnañceva appicchatādīnañca saṃsāranibbānesu ādīnavānisaṃsānañca vibhāvanavasena sattānaṃ bodhittaye patiṭṭhāpanaparipācanavasena ca pavattā kathā dhammakkhānaṃ.
Pháp thuyết (dhammakkhānaṃ) diễn ra để làm sáng tỏ lợi ích và nguy hại trong vòng luân hồi (saṃsāra) và Niết-bàn (nibbāna), và để hướng dẫn chúng sinh đạt đến ba loại giác ngộ.

Ñātīnaṃ atthacariyā ñātatthacariyā.
Hành động lợi ích dành cho thân quyến được gọi là “ñātatthacariyā.”

Sāpi karuṇāyanavaseneva.
Điều này cũng được thực hiện với lòng từ bi.

Ādi-saddena lokatthacariyādayo saṅgaṇhāti.
Từ “ādi” bao hàm cả các hành động lợi ích dành cho thế gian và những hành động khác.

Kammassakatañāṇavasena anavajjakammāyatanasippāyatanavijjāṭṭhānaparicayavasena khandhāyatanādiparicayavasena lakkhaṇattayatīraṇavasena ca ñāṇacāro buddhicariyā.
“Buddhicariyā” (hạnh trí tuệ) là hành vi trí tuệ dựa trên sự nhận thức về nghiệp (kammassakatañāṇa), thành thạo trong các kỹ năng không đáng trách, và sự phân định về ba tướng của các pháp.

Sā pana atthato paññāpāramīyeva, ñāṇasambhāradassanatthaṃ visuṃ gahaṇaṃ.
Về bản chất, điều này chính là Ba-la-mật về trí tuệ (paññāpāramī), và được phân biệt riêng để làm rõ sự tích lũy trí tuệ.

Koṭīti pariyanto, ukkaṃsoti attho.
“Koṭi” nghĩa là ranh giới, ám chỉ mức độ tối thượng.

Cattāro satipaṭṭhāne bhāvetvāti sambandho.
Liên hệ với việc tu tập bốn niệm xứ (cattāro satipaṭṭhāna).

Tattha bhāvetvāti uppādetvā.
“Bhāvetvā” nghĩa là phát sinh.

Brūhetvāti vaḍḍhetvā.
“Brūhetvā” nghĩa là làm tăng trưởng.

Satipaṭṭhānādiggahaṇena āgamanappaṭipadaṃ matthakaṃ pāpetvā dasseti.
Việc đề cập đến bốn niệm xứ (satipaṭṭhāna) và những pháp liên quan nhằm làm rõ con đường tu tập dẫn đến đỉnh cao.

Vipassanāsahagatā eva vā satipaṭṭhānādayo daṭṭhabbā.
Bốn niệm xứ (satipaṭṭhāna) cần được hiểu như gắn liền với thiền quán (vipassanā).

Ettha ca ‘‘yena abhinīhārenā’’tiādinā āgamanappaṭipadāya ādiṃ dasseti, ‘‘dānapārami’’ntiādinā majjhaṃ, ‘‘cattāro satipaṭṭhāne’’tiādinā pariyosānanti veditabbaṃ.
Ở đây, đoạn “yena abhinīhārena” được dùng để chỉ giai đoạn đầu của con đường tu tập, “dānapāramī” ám chỉ giai đoạn giữa, và “cattāro satipaṭṭhāna” ám chỉ giai đoạn cuối cùng.

Sampatijātoti muhuttajāto nikkhantamatto.
“Sampatijāto” nghĩa là sinh ra ngay trong khoảnh khắc, vừa mới bước ra.

Nikkhantamattañhi mahāsattaṃ paṭhamaṃ brahmāno suvaṇṇajālena paṭiggaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato cattāro mahārājāno ajinappaveṇiyā, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena paṭiggaṇhiṃsu, manussānaṃ hatthato muccitvā pathaviyaṃ patiṭṭhito.
Ngay khi vừa bước ra, Đại Bồ-tát trước tiên được các vị Phạm thiên đỡ bằng lưới vàng, từ tay họ, bốn vị đại vương đỡ bằng một tấm da hươu, từ tay các vị đại vương, con người đỡ bằng một tấm vải lụa mềm. Sau đó, Đại Bồ-tát tự thoát khỏi tay họ và đứng trên mặt đất.

Yathāhātiādinā mahāpadānadesanāya vuttavacanaṃ nidasseti.
Cụm từ “Yathāhāti” trích dẫn lời nói được đề cập trong bài thuyết giảng Mahāpadāna.

Setamhi chatteti dibbasetacchatte.
“Setamhi chatte” ám chỉ đến chiếc lọng trắng thiên giới.

Anudhāriyamāneti dhāriyamāne.
“Anudhāriyamāne” nghĩa là đang được giữ gìn và nâng đỡ.

Ettha ca chattaggahaṇeneva khaggādīni pañca kakudhabhaṇḍāni vuttānevāti daṭṭhabbaṃ.
Ở đây, việc đề cập đến chiếc lọng cũng bao hàm năm biểu tượng quyền lực: kiếm, quạt lá cọ, quạt đuôi công, dây lưng vàng, và tấm vải đầu đội.

Khaggatālavaṇṭamorahatthakavālabījaniuṇhīsapaṭṭāpi hi chattena saha tadā upaṭṭhitā ahesuṃ.
Các vật dụng như kiếm, quạt lá cọ, quạt đuôi công, và dây lưng vàng cũng xuất hiện cùng với chiếc lọng vào lúc đó.

Chattādīniyeva ca tadā paññāyiṃsu, na chattādiggāhakā.
Chỉ các vật dụng như lọng và những thứ liên quan xuất hiện, chứ không phải người cầm chúng.

Sabbā ca disāti dasa disā, nayidaṃ sabbadisāvilokanaṃ sattapadavītihāruttarakālaṃ.
“Sabbā disā” nghĩa là mười phương, điều này không ám chỉ việc nhìn toàn bộ các phương trước khi thực hiện bảy bước.

Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimaṃ disaṃ olokesi, tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā, ‘‘mahāpurisa, idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu.
Đại Bồ-tát, sau khi thoát khỏi tay của con người, nhìn về phương Đông. Tại đó, chư thiên và loài người đang cúng dường Ngài bằng hương và hoa, nói rằng: “Đại nhân, ở đây không ai giống như Ngài, huống hồ vượt hơn.”

Evaṃ catasso disā catasso anudisā heṭṭhā uparīti sabbā disā anuviloketvā sabbattha attanā sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttarā disā’’ti sattapadavītihārena agamāsi.
Sau khi nhìn cả bốn phương chính, bốn phương phụ, trên và dưới, không thấy ai giống như mình, Ngài bước bảy bước về phía Bắc, nói rằng: “Đây là phương Bắc.”

Āsabhinti uttamaṃ.
“Āsabhi” nghĩa là cao quý nhất.

Aggoti sabbapaṭhamo.
“Aggo” nghĩa là vị đứng đầu.

Jeṭṭhoti seṭṭhoti ca tasseva vevacanaṃ.
“Jeṭṭho” và “seṭṭho” là những từ đồng nghĩa, cũng ám chỉ sự đứng đầu.

Ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavoti imasmiṃ attabhāve pattabbaṃ arahattaṃ byākāsi.
Ngài tuyên bố: “Đây là kiếp cuối cùng, không còn tái sinh nữa,” biểu thị rằng Arahant quả sẽ đạt được trong kiếp sống này.

‘‘Anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvenā’’ti saṃkhittena vuttamatthaṃ ‘‘yañhī’’tiādinā vitthārato dasseti.
Cụm từ “Do những dấu hiệu của sự đạt được nhiều loại đặc tính cao quý” được trình bày ngắn gọn, nhưng được giải thích chi tiết hơn trong đoạn bắt đầu bằng “Yañhi…”

Tattha etthāti –

‘‘Anekasākhañca sahassamaṇḍalaṃ,
Chattaṃ marū dhārayumantalikkhe;
Suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā,
Na dissare cāmarachattagāhakā’’ti. (su. ni. 693)
“Với vô số cành cây và hàng ngàn vòng tròn,
Chiếc lọng thiên giới được giữ trên bầu trời;
Các quạt đuôi công và cán vàng lấp lánh,
Nhưng không thấy ai cầm lọng và quạt ấy.”
(Sutta Nipāta 693)

Thơ 1:
“Lọng trời muôn nhánh cây xanh,
Vòng tròn muôn lớp tạo thành diệu thay.
Trời cao giữ lọng nơi đây,
Mà sao chẳng thấy bàn tay giữ gìn.

Đuôi công quạt rợp lung linh,
Cán vàng lấp lánh ẩn mình ngàn thu.
Lọng che chẳng kẻ cầm dù,
Hư không vạn vật sắc nhu tràn hòa.”

Thơ 2:
“Dưới trời lọng lớn tựa thiên cung,
Vạn cành chen lá, vạn vòng tròn.
Quạt vàng đuôi phượng lấp lánh sáng,
Ai giữ, ai cầm chẳng thấy luôn.

Lọng che ngàn ánh tỏa mây xanh,
Quạt báu lung linh giữa trời thanh.
Cán vàng huyền ảo, người đâu vắng,
Lặng ngắm thiên nhiên, dạ hóa thành.”

Sabbaññutaññāṇameva sabbattha appaṭihatacāratāya anāvaraṇañāṇanti āha – ‘‘sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassā’’ti.
“Trí tuệ toàn tri” chính là trí tuệ không bị ngăn ngại ở bất kỳ nơi nào, được gọi là “anāvaraṇañāṇa” (trí tuệ không chướng ngại).

Tathā ayaṃ bhagavāpi gato…pe… pubbanimittabhāvenāti etena abhijātiyaṃ dhammatāvasena uppajjanakavisesā sabbabodhisattānaṃ sādhāraṇāti dasseti.
Tương tự, Đức Phật này, qua những dấu hiệu tiền kiếp, đã chứng minh rằng các đặc điểm của sự sinh khởi này là chung cho tất cả các Bồ-tát.

Pāramitānissandā hi teti.
Những điều này đều là kết quả từ sự hoàn thiện các Ba-la-mật.

Vikkamīti agamāsi.
“Vikkami” nghĩa là Ngài đã bước đi.

Marūti devā.
“Marū” ám chỉ các vị trời.

Samāti vilokanasamatāya samā sadisiyo.
“Samā” nghĩa là đồng đều, hàm ý rằng các phương hướng được nhìn với sự bình đẳng.

Mahāpuriso hi yathā ekaṃ disaṃ vilokesi, evaṃ sesadisāpi, na katthaci vilokane vibandho tassa ahosīti.
Đại nhân nhìn về một phương như thế nào, thì cũng nhìn các phương khác như vậy, không gặp bất kỳ trở ngại nào trong việc quan sát.

Samāti vā viloketuṃ yuttāti attho.
“Samā” cũng có nghĩa là phù hợp để quan sát.

Na hi tadā bodhisattassa virūpabībhacchavisamarūpāni viloketuṃ ayuttāni disāsu upaṭṭhahantīti.
Vào lúc đó, không có phương nào xuất hiện những hình dạng xấu xí hoặc kinh tởm mà không thích hợp để Bồ-tát quan sát.

‘‘Evaṃ tathā gato’’ti kāyagamanaṭṭhena gatasaddena tathāgatasaddaṃ niddisitvā idāni ñāṇagamanaṭṭhena taṃ dassetuṃ – ‘‘atha vā’’tiādimāha.
“Cụm từ ‘tathā gato’ đã được giải thích theo nghĩa đi qua thân, và bây giờ được giải thích theo nghĩa đi qua trí tuệ,” bắt đầu bằng cụm “atha vā.”

Tattha nekkhammenāti alobhappadhānena kusalacittuppādena.
Ở đây, “nekkhammena” nghĩa là bằng sự từ bỏ, được dẫn đầu bởi vô tham, và qua sự khởi sinh của tâm thiện.

Kusalā hi dhammā idha nekkhammaṃ, na pabbajjādayo.
Ở đây, những pháp thiện được gọi là “nekkhamma” (từ bỏ), chứ không phải chỉ các hành động như xuất gia.

‘‘Paṭhamajjhānenā’’ti ca vadanti.
Cũng có người giải thích rằng nó liên quan đến Sơ thiền.

Pahāyāti pajahitvā.
“Pahāya” nghĩa là từ bỏ.

Gato adhigato, paṭipanno uttarivisesanti attho.
“Gato” nghĩa là đạt được, thực hành, và đạt đến những phẩm chất vượt trội hơn.

Pahāyāti vā pahānahetu, pahānalakkhaṇaṃ vā.
“Pahāya” cũng có thể mang nghĩa là nguyên nhân của sự từ bỏ hoặc đặc tính của sự từ bỏ.

Hetulakkhaṇattho hi ayaṃ pahāyasaddo.
Từ “pahāya” ở đây mang ý nghĩa về đặc tính của nguyên nhân.

Kāmacchandādippahānahetukañhi ‘‘gato’’ti ettha vuttaṃ gamanaṃ avabodho, paṭipatti eva vā kāmacchandādippahānena ca lakkhīyati.
Sự từ bỏ các chướng ngại như tham dục (kāmacchanda) được hiểu là sự đi qua (gamanam), hoặc là sự thực hành, được đánh dấu bằng việc từ bỏ các chướng ngại này.

Esa nayo padāletvātiādīsupi.
Phương pháp này cũng áp dụng trong các trường hợp như “padāletvā” và các câu tương tự.

Abyāpādenāti mettāya.
“Abyāpādena” nghĩa là bằng tâm từ bi.

Ālokasaññāyāti vibhūtaṃ katvā manasikaraṇena upaṭṭhitaālokasañjānanena.
“Ālokasaññāya” nghĩa là bằng cách nhận thức ánh sáng qua sự chú tâm rõ ràng.

Avikkhepenāti samādhinā.
“Avikkhepena” nghĩa là bằng sự định tâm.

Dhammavavatthānenāti kusalādidhammānaṃ yāthāvanicchayena.
“Dhammavavatthānena” nghĩa là qua sự phân biệt đúng đắn về các pháp thiện và bất thiện.

‘‘Sappaccayanāmarūpavavatthānenā’’tipi vadanti.
Cũng có người giải thích rằng đó là sự phân biệt danh và sắc có duyên.

Evaṃ kāmacchandādinīvaraṇappahānena ‘‘abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā (vibha. 508) vuttāya paṭhamajjhānassa pubbabhāgappaṭipadāya bhagavato tathāgatabhāvaṃ dassetvā idāni saha upāyena aṭṭhahi samāpattīhi aṭṭhārasahi ca mahāvipassanāhi taṃ dassetuṃ – ‘‘ñāṇenā’’tiādimāha.
Như vậy, qua sự từ bỏ các chướng ngại như tham dục, với giai đoạn chuẩn bị dẫn đến Sơ thiền được đề cập trong “Abhijjhaṃ loke pahāyā” (Vibhaṅga 508), trạng thái Tathāgata của Đức Phật đã được giải thích. Giờ đây, để giải thích điều đó cùng với phương pháp thực hành tám định và mười tám pháp quán lớn, bắt đầu bằng cụm “ñāṇena.”

Nāmarūpapariggahakaṅkhāvitaraṇānañhi vibandhabhūtassa mohassa dūrīkaraṇena ñātapariññāyaṃ ṭhitassa aniccasaññādayo sijjhanti.
Nhờ vượt qua nghi ngờ và nhận biết danh sắc đúng đắn, loại bỏ được si mê, người ta đạt đến sự hiểu biết chân thật, và nhờ đó các pháp như quán vô thường được hoàn thiện.

Tathā jhānasamāpattīsu abhiratinimittena pāmojjena tattha anabhiratiyā vinoditāya jhānādīnaṃ samadhigamoti samāpattivipassanānaṃ arativinodanaavijjāpadālanādiupāyo.
Tương tự, qua hỷ lạc khởi sinh trong các thiền định, sự nhàm chán được xua tan, dẫn đến việc đạt được thiền và các pháp quán, là phương tiện để phá tan si mê.

Uppaṭipāṭiniddeso pana nīvaraṇasabhāvāya avijjāya heṭṭhā nīvaraṇesupi saṅgahadassanatthanti daṭṭhabbo.
Việc trình bày theo trình tự nhằm mục đích giải thích các chướng ngại, từ si mê là bản chất của chướng ngại lớn nhất đến các chướng ngại khác.

Samāpattivihārappavesavibandhanena nīvaraṇāni kavāṭasadisānīti āha – ‘‘nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā’’ti.
Các chướng ngại được ví như những cánh cửa ngăn cản sự nhập vào và an trú trong định. Do đó, đã nói rằng: “Mở cánh cửa chướng ngại.”

‘‘Rattiṃ vitakketvā vicāretvā divā kammante payojetī’’ti (ma. ni. 1.251) vuttaṭṭhāne vitakkavicārā dhūmāyanā adhippetāti āha – ‘‘vitakkavicāradhūma’’nti.
“Câu ‘Ban đêm suy nghĩ và cân nhắc, ban ngày làm việc’ (Ma. Ni. 1.251) ám chỉ vitakka (tầm) và vicāra (tứ) như là khói (dhūma) của tâm trí,” nên được gọi là “vitakkavicāradhūma.”

Kiñcāpi paṭhamajjhānūpacāreyeva dukkhaṃ, catutthajjhānopacāreyeva ca sukhaṃ pahīyati, atisayappahānaṃ pana sandhāyāha – ‘‘catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāyā’’ti.
Dù đau khổ được loại trừ ngay ở cận định của sơ thiền và lạc được loại trừ ở cận định của tứ thiền, nhưng sự loại trừ vượt trội này được nhấn mạnh bằng câu: “Tứ thiền loại trừ cả lạc và khổ.”

Rūpasaññāti saññāsīsena rūpāvacarajjhānāni ceva tadārammaṇāni ca vuttāni.
“Rūpasaññā” nghĩa là các thiền sắc giới (rūpāvacarajjhāna) và các đối tượng tương ứng của chúng được ám chỉ qua khái niệm này.

Rūpāvacarajjhānampi hi ‘‘rūpa’’nti vuccati uttarapadalopena ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.248; 3.312; dha. sa. 248; paṭi. ma. 1.209).
Các thiền sắc giới cũng được gọi là “rūpa” (sắc) với sự lược bỏ từ cuối, như trong câu: “Người có sắc thấy sắc” (Ma. Ni. 2.248; 3.312; Dha. Sa. 248; Paṭi. Ma. 1.209).

Tassa ārammaṇampi kasiṇarūpaṃ ‘‘rūpa’’nti vuccati purimapadalopena ‘‘bahiddhā rūpāni passati suvaṇṇadubbaṇṇānī’’tiādīsu (dī. ni. 2.173-174; ma. ni. 2.249; dha. sa. 244-245).
Đối tượng thiền như sắc của kasiṇa (vùng tập trung) cũng được gọi là “rūpa” (sắc), như trong câu: “Thấy sắc bên ngoài, sắc đẹp và sắc xấu” (Dī. Ni. 2.173-174; Ma. Ni. 2.249; Dha. Sa. 244-245).

Tasmā idha rūpe rūpajjhāne taṃsahagatasaññā rūpasaññāti evaṃ saññāsīsena rūpāvacarajjhānāni vuttāni.
Do đó, ở đây “rūpasaññā” ám chỉ các thiền sắc giới và sự nhận thức đi kèm với chúng.

Rūpaṃ saññā assāti rūpasaññaṃ, rūpassa nāmanti vuttaṃ hoti.
“Rūpasaññā” nghĩa là nhận thức về sắc, hay cái tên được đặt cho sắc.

Evaṃ pathavīkasiṇādibhedassa tadārammaṇassa cetaṃ adhivacananti veditabbaṃ.
Đây là thuật ngữ chỉ sự nhận thức các đối tượng như kasiṇa đất và các loại kasiṇa khác.

Paṭighasaññāti cakkhādīnaṃ vatthūnaṃ rūpādīnaṃ ārammaṇānañca paṭighātena paṭihananena visayivisayasamodhāne samuppannā dvipañcaviññāṇasahagatā saññā paṭighasaññā.
“Paṭighasaññā” nghĩa là sự nhận thức khởi lên từ sự va chạm hoặc tương tác giữa các căn (như mắt) và các đối tượng (như sắc), gắn liền với nhãn thức hoặc các thức khác.

Nānattasaññāyoti nānatte gocare pavattā saññā, nānattā vā saññā nānattasaññā.
“Nānattasaññā” nghĩa là sự nhận thức hoạt động trong các cảnh giới khác nhau, hoặc nhận thức về sự đa dạng.

Aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, dvādasa akusalasaññā, ekādasa kāmāvacarakusalavipākasaññā, dve akusalavipākasaññā, ekādasa kāmāvacarakiriyasaññāti etāsaṃ catucattālīsasaññānametaṃ adhivacanaṃ.
“Nānattasaññā” là thuật ngữ chỉ bốn mươi bốn loại nhận thức, bao gồm tám nhận thức thiện dục giới, mười hai nhận thức bất thiện, mười một nhận thức quả thiện dục giới, hai nhận thức quả bất thiện, và mười một nhận thức hành nghiệp dục giới.

Etā hi yasmā rūpasaññādibhede nānatte nānāsabhāve gocare pavattanti, yasmā ca nānattā nānāsabhāvā aññamaññaṃ asadisā, tasmā ‘‘nānattasaññā’’ti vuccanti.
Những nhận thức này được gọi là “nānattasaññā” bởi vì chúng vận hành trong các cảnh giới đa dạng và có bản chất khác biệt, không tương đồng với nhau.

Aniccassa, aniccanti vā anupassanā aniccānupassanā, tebhūmakadhammānaṃ aniccataṃ gahetvā pavattāya anupassanāyetaṃ nāmaṃ.
“Sự quán vô thường” (aniccānupassanā) là sự quán sát khởi lên bằng cách nhận thức tính chất vô thường của các pháp trong ba cõi.

Niccasaññanti saṅkhatadhamme ‘‘niccā sassatā’’ti pavattaṃ micchāsaññaṃ.
“Niccasaññā” là nhận thức sai lầm cho rằng các pháp hữu vi là thường hằng và vĩnh cửu.

Saññāsīsena diṭṭhicittānampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ.
Thông qua khái niệm “saññā” (tưởng), cũng cần hiểu rằng điều này bao gồm cả tà kiến và các trạng thái tâm.

Esa nayo ito paresupi.
Phương pháp này cũng áp dụng cho các trường hợp tiếp theo.

Nibbidānupassanāyāti saṅkhāresu nibbijjanākārena pavattāya anupassanāya.
“Nibbidānupassanā” là sự quán sát khởi lên với thái độ nhàm chán đối với các pháp hữu vi.

Nandinti sappītikataṇhaṃ.
“Nandi” là sự tham muốn kèm theo hỷ lạc.

Virāgānupassanāyāti saṅkhāresu virajjanākārena pavattāya anupassanāya.
“Virāgānupassanā” là sự quán sát khởi lên với thái độ chán bỏ các pháp hữu vi.

Nirodhānupassanāyāti saṅkhārānaṃ nirodhassa anupassanāya.
“Nirodhānupassanā” là sự quán sát về sự diệt tận của các pháp hữu vi.

‘‘Te saṅkhārā nirujjhantiyeva, āyatiṃ samudayavasena na uppajjantī’’ti evaṃ vā anupassanā nirodhānupassanā.
“Những pháp hữu vi này chắc chắn sẽ diệt, và trong tương lai chúng sẽ không sinh khởi do nguyên nhân tập khởi,” đây là cách quán về sự diệt tận, gọi là “nirodhānupassanā.”

Tenevāha – ‘‘nirodhānupassanāya nirodheti, no samudetī’’ti.
Do đó, đã nói rằng: “Bằng sự quán diệt tận, người ta đạt đến sự diệt tận, không phải sự sinh khởi.”

Muccitukamyatā hi ayaṃ balappattāti.
Sự mong muốn giải thoát này đạt đến mức mạnh mẽ.

Paṭinissajjanākārena pavattā anupassanā paṭinissaggānupassanā.
“Paṭinissaggānupassanā” là sự quán sát khởi lên với thái độ từ bỏ.

Paṭisaṅkhā santiṭṭhanā hi ayaṃ.
Sự quán sát này liên quan đến việc an trú thông qua sự suy xét kỹ lưỡng.

Ādānanti niccādivasena gahaṇaṃ.
“Ādāna” là sự chấp thủ dựa trên nhận thức sai lầm về thường hằng, v.v.

Santatisamūhakiccārammaṇānaṃ vasena ekattaggahaṇaṃ ghanasaññā.
“Ghanasaññā” là nhận thức về sự đồng nhất dựa trên tính liên tục, tập hợp, và chức năng của các pháp.

Āyūhanaṃ abhisaṅkharaṇaṃ.
“Āyūhana” là sự tích lũy hoặc tạo tác.

Avatthāvisesāpatti vipariṇāmo.
“Vipariṇāmo” là sự thay đổi hoặc biến hoại, khi đạt đến các trạng thái khác nhau.

Dhuvasaññanti thirabhāvaggahaṇaṃ.
“Dhuvasaññā” là nhận thức sai lầm về tính kiên cố và bất biến.

Nimittanti samūhādighanavasena sakiccaparicchedatāya ca saṅkhārānaṃ saviggahaggahaṇaṃ.
“Nimitta” là sự nhận thức về các pháp hữu vi như một tổng thể hoặc theo tính chất rõ ràng của chúng.

Paṇidhinti rāgādipaṇidhiṃ.
“Paṇidhi” là sự định hướng của tham ái và các phiền não khác.

Sā panatthato taṇhāvasena saṅkhāresu nanditā.
Bản chất của “paṇidhi” là sự hỷ lạc đối với các pháp hữu vi do tham ái gây ra.

Abhinivesanti attānudiṭṭhiṃ.
“Abhinivesa” là tà kiến về tự ngã.

Aniccadukkhādivasena sabbadhammatīraṇaṃ adhipaññādhammavipassanā.
“Sự quán xét tất cả các pháp qua các đặc tính vô thường, khổ, v.v.” được gọi là “adhipaññādhammavipassanā” (sự quán sát trí tuệ cao cấp).

Sārādānābhinivesanti asāre sāraggahaṇavipallāsaṃ.
“Sārādānābhinivesa” nghĩa là sự lầm lẫn, nhận định sai rằng những điều không có thực chất là có thực chất.

Issarakuttādivasena loko samuppannoti abhiniveso sammohābhiniveso.
“Sammohābhinivesa” là sự chấp thủ lầm lẫn rằng thế giới được sinh khởi bởi một đấng tạo hóa hoặc nguyên nhân nào đó.

Keci pana ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhānantiādinā pavattasaṃsayāpatti sammohābhiniveso’’ti vadanti.
Một số người giải thích rằng “sammohābhinivesa” là sự nghi ngờ như: “Có phải ta đã từng tồn tại trong quá khứ không?”

Saṅkhāresu leṇatāṇabhāvaggahaṇaṃ ālayābhiniveso.
“Ālayābhinivesa” là sự chấp thủ vào các pháp hữu vi như là nơi trú ngụ hoặc sự bảo vệ.

‘‘Ālayaratā ālayasammuditā’’ti (dī. ni. 2.64; ma. ni. 1.281; 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7) vacanato ālayo taṇhā.
Cụm từ “Thích thú trong sự nương tựa và vui vẻ với sự nương tựa” (Dī. Ni. 2.64; Ma. Ni. 1.281; 2.337; Saṃ. Ni. 1.172; Mahāvagga 7) chỉ rằng “ālaya” là tham ái.

Sāyeva cakkhādīsu rūpādīsu ca abhinivesavasena pavattiyā ālayābhinivesoti keci.
Tham ái này vận hành qua sự chấp thủ vào các căn (như mắt) và các đối tượng (như sắc), được gọi là “ālaya-bhinivesa” (sự chấp thủ vào nương tựa).

‘‘Evaṃvidhā saṅkhārā paṭinissajjīyantī’’ti pavattaṃ ñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanā.
“Paṭisaṅkhānupassanā” là trí tuệ khởi lên với nhận thức rằng: “Những pháp hữu vi như vậy cần được từ bỏ.”

Vaṭṭato vigatattā vivaṭṭaṃ, nibbānaṃ.
“Vivaṭṭa” nghĩa là trạng thái thoát khỏi vòng luân hồi, chính là Niết-bàn.

Tattha ārammaṇakaraṇasaṅkhātena anupassanena pavattiyā vivaṭṭānupassanā, gotrabhū.
“Vivaṭṭānupassanā” là sự quán sát dẫn đến sự chuyển hóa chủng tánh (gotrabhū), thông qua việc nhận thức rõ Niết-bàn.

Saṃyogābhinivesanti saṃyujjanavasena saṅkhāresu abhinivisanaṃ.
“Saṃyogābhinivesa” là sự chấp thủ vào các pháp hữu vi qua sự kết nối hoặc liên kết.

Diṭṭhekaṭṭheti diṭṭhiyā sahajātekaṭṭhe pahānekaṭṭhe ca.
“Diṭṭhekaṭṭha” nghĩa là sự từ bỏ các phiền não liên quan đến tà kiến và các phiền não đồng sanh với nó.

Oḷāriketi uparimaggavajjhe kilese apekkhitvā vuttaṃ, aññathā dassanapahātabbāpi dutiyamaggavajjhehi oḷārikāti.
“Oḷārika” (thô thiển) được đề cập liên quan đến các phiền não cần được loại bỏ bởi các tầng định cao hơn. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, các phiền não cần loại bỏ bởi nhị đạo cũng được xem là thô thiển.

Aṇusahagateti aṇubhūte.
“Aṇusahagata” nghĩa là vi tế.

Idaṃ heṭṭhimamaggavajjhe apekkhitvā vuttaṃ.
Điều này được nói liên quan đến các phiền não cần được loại bỏ bởi các tầng định thấp hơn.

Sabbakileseti avasiṭṭhasabbakilese.
“Sabbakilesa” nghĩa là tất cả các phiền não còn lại.

Na hi paṭhamādimaggehipi pahīnā kilesā puna pahīyantīti.
Các phiền não đã được loại bỏ bởi các tầng đạo trước không cần phải loại bỏ lại.

Kakkhaḷattaṃ kathinabhāvo.
“Kakkhaḷatta” nghĩa là trạng thái cứng rắn hoặc khắc nghiệt.

Paggharaṇaṃ dravabhāvo.
“Paggharaṇa” nghĩa là trạng thái chảy hoặc lỏng lẻo.

Lokiyavāyunā bhastāya viya yena taṃtaṃkalāpassa uddhumāyanaṃ, thaddhabhāvo vā, taṃ vitthambhanaṃ.
Giống như một cái ống bễ được thổi phồng bởi gió, trạng thái căng phồng hoặc cứng chắc của từng bộ phận là “vitthambhana” (sự căng phồng).

Vijjamānepi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtehi phuṭṭhabhāve taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā bhūtānaṃ paricchedabhāvo na siyā byāpitabhāvāpattito.
Dù tồn tại các bộ phận khác, khi chúng không bị các bộ phận khác tiếp xúc, sự không tiếp xúc này tạo thành giới hạn của sắc pháp và được gọi là “ākāsa” (hư không). Nếu không có sự không tiếp xúc này, thì các bộ phận sẽ không có ranh giới riêng và sẽ rơi vào trạng thái không xác định.

Yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, tehi asamphuṭṭhabhāvo asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ.
Trong bất kỳ tập hợp nào, nơi có sự giới hạn của các yếu tố, sự không tiếp xúc với các yếu tố khác được gọi là “asamphuṭṭhalakkhaṇa” (đặc tính không tiếp xúc).

Tenāha – bhagavā ākāsadhātuniddese (dha. sa. 637) ‘‘asamphuṭṭho catūhi mahābhūtehī’’ti.
Do đó, Đức Phật nói trong phần mô tả ākāsadhātu (hư không giới) rằng: “Không tiếp xúc với bốn đại” (Dha. Sa. 637).

Virodhipaccayasannipāte visadisuppatti ruppanaṃ.
“Ruppana” (bị tổn thương) xảy ra khi có sự gặp gỡ của các nguyên nhân đối lập, dẫn đến sự sinh khởi khác biệt.

Cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhadhammānaṃ cetanāvasenetaṃ vuttaṃ – ‘‘saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇa’’nti.
Do ý chí là yếu tố chủ đạo của các pháp thuộc uẩn hành, nên được nói rằng: “Saṅkhārā (hành) có đặc tính tạo tác.”

Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhaṅge (vibha. 92) ‘‘cakkhusamphassajā cetanā’’tiādinā cetanāva vibhattā.
Trong phần phân tích uẩn hành của Suttanta Bhājanīya (Vibha. 92), ý chí (cetanā) được phân tích riêng biệt, như trong câu: “Ý chí phát sinh do nhãn xúc.”

Abhisaṅkharalakkhaṇā ca cetanā.
Ý chí (cetanā) mang đặc tính tạo tác (abhisaṅkharaṇa).

Yathāha – ‘‘tattha katamo puññābhisaṅkhāro, kusalā cetanā kāmāvacarā’’tiādi.
Như đã nói: “Thế nào là nghiệp thiện tạo tác? Đó là ý chí thiện dục giới.”

Pharaṇaṃ savipphārikatā.
“Pharaṇa” nghĩa là sự lan tỏa và mở rộng.

Assaddhiyeti assaddhiyahetu.
“Assaddhiya” nghĩa là trạng thái không có niềm tin, được gây ra bởi nguyên nhân không tin tưởng.

Nimittatthe bhummaṃ.
Từ “nimitta” được dùng ở cách vị trí nền tảng (bhumma).

Esa nayo kosajjetiādīsu.
Cách giải thích này cũng áp dụng cho các trường hợp như “kosajjeti” và những từ tương tự.

Vūpasamalakkhaṇanti kāyacittapariḷāhūpasamalakkhaṇaṃ.
“Vūpasamalakkhaṇa” là đặc tính làm dịu sự bức bách của thân và tâm.

Līnuddhaccarahite adhicitte pavattamāne paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāvaṭatāya ajjhupekkhanaṃ paṭisaṅkhānaṃ pakkhapātupacchedato.
Trong trạng thái tâm cao hơn (adhicitta), không có sự trầm lắng (līna) hay xao động (uddhacca), sự quán sát và cân nhắc xảy ra với sự công bằng, không thiên vị, dẫn đến sự chấm dứt của mọi xu hướng thiên lệch.

Musāvādādīnaṃ visaṃvādanādikiccatāya lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ paṭipakkhabhāvato pariggāhakasabhāvā sammāvācā, siniddhabhāvato sampayuttadhamme sammāvācāpaccayasubhāsitānaṃ sotārañca puggalaṃ pariggaṇhātīti sā pariggahalakkhaṇā.
Lời nói chân thật (sammāvācā) có đặc tính nắm giữ và bảo vệ, đối lập với sự không chân thật (musāvāda) và những lời nói thô lỗ, không mang tính bảo vệ. Do tính chất êm dịu, sammāvācā hỗ trợ các pháp đi kèm và làm hài lòng những người nghe, vì vậy nó được gọi là “pariggahalakkhaṇā” (có đặc tính bảo vệ).

Kāyikakiriyā kiñci kattabbaṃ samuṭṭhāpeti, sayañca samuṭṭhahanaṃ ghaṭanaṃ hotīti sammākammantasaṅkhātā viratīpi samuṭṭhānalakkhaṇā daṭṭhabbā.
Hành động thân (kāyikakiriyā) khởi lên một điều gì đó cần phải làm, và tự thân nó cũng là sự phát khởi, vì vậy sự từ bỏ liên quan đến hành động chân chính (sammākammanta) được xem là mang đặc tính khởi phát (samuṭṭhānalakkhaṇā).

Sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya.
Hoặc, đó là sự nâng đỡ và thúc đẩy các pháp đi kèm, giống như việc nâng một vật nặng trong hành động thân thể.

Jīvamānassa sattassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyapavattiyā, ājīvasseva vā suddhi vodānaṃ.
Đối với chúng sinh đang sống, hoặc đối với các pháp đi kèm, sự duy trì của quyền sinh mệnh (jīvitindriya), hoặc sự thanh tịnh trong sinh kế (ājīva), được gọi là “suddhi” (sự trong sạch).

‘‘Saṅkhārā’’ti idha cetanā adhippetāti vuttaṃ – ‘‘saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇa’’nti.
Ở đây, “saṅkhārā” (hành) được hiểu là ý chí (cetanā), như đã nói: “Saṅkhārā có đặc tính ý chí.”

Namanaṃ ārammaṇābhimukhabhāvo.
“Namana” nghĩa là trạng thái hướng về đối tượng.

Āyatanaṃ pavattanaṃ.
“Āyatana” nghĩa là sự vận hành hoặc căn nguyên của sự vận hành.

Āyatanavasena hi āyasaṅkhātānaṃ cittacetasikānaṃ pavatti.
Thông qua “āyatana,” sự vận hành của tâm và các tâm sở được hiểu như là một quá trình.

Taṇhāya hetulakkhaṇanti vaṭṭassa janakahetubhāvo, maggassa pana nibbānasampāpakattanti ayametesaṃ viseso.
Đặc tính nhân của tham ái (taṇhā) là nguyên nhân tạo nên vòng luân hồi (vaṭṭa), trong khi đặc tính của con đường (magga) là dẫn đến Niết-bàn. Đây là sự khác biệt giữa chúng.

Tathalakkhaṇaṃ aviparītasabhāvo.
“Tathalakkhaṇa” nghĩa là bản chất không sai lệch, đúng như thật.

Ekaraso aññamaññanātivattanaṃ anūnādhikabhāvo.
“Ekarasa” nghĩa là tính đồng nhất, không vượt quá hoặc thiếu sót trong các pháp.

Yuganaddhā samathavipassanāva.
“Yuganaddha” ám chỉ sự kết hợp hài hòa giữa thiền định (samatha) và thiền quán (vipassanā).

‘‘Saddhāpaññā paggahāvikkhepā’’tipi vadanti.
Cũng có người nói rằng: “Niềm tin (saddhā) và trí tuệ (paññā) là sự nỗ lực và không xao lãng.”

Khayoti kilesakkhayo maggo.
“Khaya” nghĩa là sự tận diệt phiền não, được hiểu là con đường (magga).

Anuppādapariyosānatāya anuppādo phalaṃ.
“Anuppāda” (không sinh khởi) được xem là quả, vì nó đạt đến trạng thái không còn tái sinh.

Passaddhi kilesavūpasamo.
“Passaddhi” nghĩa là sự an tịnh, tức là sự lắng dịu của phiền não.

Chandassāti kattukāmatāchandassa.
“Chandassa” nghĩa là ý muốn làm (kattukāmatā), tức là động lực tinh thần.

Mūlalakkhaṇaṃ patiṭṭhābhāvo.
“Mūlalakkhaṇa” nghĩa là đặc tính căn bản, tức là trạng thái nền tảng hoặc sự ổn định.

Samuṭṭhānalakkhaṇaṃ ārammaṇappaṭipādakatāya sampayuttadhammānaṃ uppattihetutā.
“Samuṭṭhānalakkhaṇa” là đặc tính khởi lên, tức là nguyên nhân cho sự sinh khởi của các pháp đi kèm thông qua việc định hướng đối tượng.

Samodhānaṃ visayādisannipātena gahetabbākāro, yā saṅgatīti vuccati.
“Samodhāna” là sự phối hợp, được hiểu là trạng thái tiếp xúc với các đối tượng và các yếu tố liên quan.

Samaṃ, saha odahanti anena sampayuttadhammāti vā samodhānaṃ, phasso.
“Samodhāna” cũng ám chỉ sự tiếp xúc (phasso), nơi các pháp đi kèm cùng hoạt động với nhau một cách đồng bộ.

Samosaranti sannipatanti etthāti samosaraṇaṃ.
“Samosaraṇa” nghĩa là sự tụ họp hoặc tập trung tại một điểm.

Vedanāya vinā appavattamānā sampayuttadhammā vedanānubhavananimittaṃ samosaṭā viya hontīti evaṃ vuttaṃ.
Các pháp đi kèm, không thể hoạt động mà không có cảm thọ (vedanā), giống như bị gắn chặt vào cảm thọ, nên được gọi là “samosaraṇa.”

Gopānasīnaṃ kūṭaṃ viya sampayuttānaṃ pāmokkhabhāvo pamukhalakkhaṇaṃ.
“Pamukhalakkhaṇa” nghĩa là đặc tính dẫn đầu, giống như phần đỉnh của một mái vòm, dẫn dắt các pháp đi kèm.

Tato, tesaṃ vā sampayuttadhammānaṃ uttari padhānanti tatuttari.
“Tatuttari” ám chỉ trạng thái vượt trội hơn, tức là các pháp đi kèm đạt đến sự ưu việt.

Paññuttarā hi kusalā dhammā.
Các pháp thiện đều được nâng cao hơn bởi trí tuệ (paññā).

Vimuttiyāti phalassa.
“Vimuttiyā” nghĩa là sự giải thoát, tức là quả.

Tañhi sīlādiguṇasārassa paramukkaṃsabhāvena sāraṃ.
Sự giải thoát chính là tinh túy của các phẩm chất như giới, nhờ tính tối thượng.

Ayañca lakkhaṇavibhāgo chadhātupañcajhānaṅgādivasena taṃtaṃsuttapadānusārena porāṇaṭṭhakathāyaṃ āgatanayena ca katoti daṭṭhabbaṃ.
Phân tích các đặc tính này dựa trên sáu giới (chadhātu), năm chi thiền (pañcajhānaṅga), và các đoạn trong kinh, được truyền lại trong chú giải cổ xưa.

Tathā hi pubbe vuttopi koci dhammo pariyāyantarappakāsanatthaṃ puna dassito.
Do đó, một pháp đã được đề cập trước đây có thể được trình bày lại để làm sáng tỏ ý nghĩa trong bối cảnh khác.

Tato eva ca ‘‘chandamūlakā kusalā dhammā manasikārasamuṭṭhānā phassasamodhānā vedanāsamosaraṇā’’ti, ‘‘paññuttarā kusalā dhammā’’ti, ‘‘vimuttisāramidaṃ brahmacariya’’nti, ‘‘nibbānogadhañhi, āvuso, brahmacariyaṃ nibbānapariyosāna’’nti (saṃ. ni. 5.512) ca suttapadānaṃ vasena ‘‘chandassa mūlalakkhaṇa’’ntiādi vuttaṃ.
Do đó, qua các đoạn kinh như: “Các pháp thiện có gốc là ý muốn, khởi lên qua chú tâm, tiếp xúc và cảm thọ,” “Các pháp thiện được nâng cao bởi trí tuệ,” “Sự giải thoát là tinh túy của phạm hạnh,” và “Này bạn, phạm hạnh dẫn đến Niết-bàn và có Niết-bàn là mục đích cuối cùng” (Saṃyutta Nikāya 5.512), đã giải thích rằng: “Ý chí có đặc tính căn bản.”

Tathadhammānāma cattāri ariyasaccāni aviparītasabhāvattā.
“Tathadhammā” là bốn chân lý cao quý (cattāri ariyasaccāni) vì chúng có bản chất không sai lệch.

Tathāni taṃsabhāvattā, avitathāni amusāsabhāvattā, anaññathāni aññākārarahitattā.
Chúng được gọi là “tathāni” (đúng như thật) vì chúng có bản chất như vậy; “avitathāni” (không sai lệch) vì chúng không giả dối; và “anaññathāni” (không khác biệt) vì chúng không có hình thức khác.

Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭhoti jātipaccayā sambhūtaṃ hutvā sahitassa attano paccayānurūpassa uddhaṃ uddhaṃ āgatabhāvo, anupavattatthoti attho.
“Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho” nghĩa là trạng thái sinh khởi do nhân duyên của sinh (jāti), tức là sự phát triển dần dần của các yếu tố phù hợp với duyên của chúng.

Atha vā sambhūtaṭṭho ca samudāgataṭṭho ca sambhūtasamudāgataṭṭho, na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hotīti jātipaccayasambhūtaṭṭho, itthañca jātito samudāgacchatīti jātipaccayasamudāgataṭṭho.
Hoặc, “sambhūtaṭṭho” (trạng thái đã sinh khởi) và “samudāgataṭṭho” (trạng thái đã xuất hiện) kết hợp thành “sambhūtasamudāgataṭṭho” (trạng thái đã sinh và xuất hiện). Không có già và chết (jarāmaraṇa) nếu không có sinh (jāti), và già chết không thể phát sinh từ nơi khác ngoài sinh, nên được gọi là “jātipaccayasambhūtaṭṭho.” Đồng thời, già chết phát sinh từ sinh, được gọi là “jātipaccayasamudāgataṭṭho.”

Yā yā jāti yathā yathā paccayo hoti, tadanurūpaṃ pātubhāvoti attho.
Bất kỳ sự sinh nào đóng vai trò nhân duyên theo cách nào, thì kết quả xuất hiện phù hợp theo cách đó.

Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭhoti etthāpi na avijjā saṅkhārānaṃ paccayo na hoti, na ca avijjaṃ vinā saṅkhārā uppajjanti.
“Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho” nghĩa là trạng thái vô minh là nhân duyên cho hành (saṅkhāra). Vô minh không thể không là nhân duyên cho hành, và hành không thể phát sinh nếu không có vô minh.

Yā yā avijjā yesaṃ yesaṃ saṅkhārānaṃ yathā yathā paccayo hoti, ayaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho, paccayabhāvoti attho.
Bất kỳ loại vô minh nào là nhân duyên cho bất kỳ loại hành nào theo cách nào, thì điều đó được gọi là “avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho” (trạng thái vô minh là nhân duyên cho hành), hay chính là “paccayabhāvo” (trạng thái duyên khởi).

Bhagavā taṃ jānāti passatīti sambandho.
Sự liên kết ở đây là: “Đức Thế Tôn biết và thấy điều đó.”

Tenāti bhagavatā.
“Tena” nghĩa là bởi Đức Thế Tôn.

Taṃ vibhajjamānanti yojetabbaṃ.
“Cụm từ ‘taṃ vibhajjamānaṃ’ (điều đó được phân tích) nên được liên kết (với ngữ cảnh).”

Tanti rūpāyatanaṃ.
“Tat” ám chỉ sắc giới (rūpāyatana).

Iṭṭhāniṭṭhādīti ādi-saddena majjhattaṃ saṅgaṇhāti, tathā atītānāgatapaccuppannaparittaajjhattabahiddhātadubhayādibhedaṃ.
Từ “iṭṭhāniṭṭhādi” (như ý, không như ý, v.v.) bao hàm cả trạng thái trung tính, và cũng phân loại theo quá khứ, vị lai, hiện tại, nhỏ, nội tại, ngoại tại, và cả hai.

Labbhamānakapadavasenāti ‘‘rūpāyatanaṃ diṭṭhaṃ, saddāyatanaṃ sutaṃ, gandhāyatanaṃ rasāyatanaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ mutaṃ, sabbaṃ rūpaṃ manasā viññāta’’nti (dha. sa. 966) vacanato diṭṭhapadañca viññātapadañca rūpārammaṇe labbhati.
Theo cách dùng ngữ pháp, từ như trong câu: “Sắc giới là điều thấy, thanh giới là điều nghe, hương giới là điều ngửi, vị giới là điều nếm, xúc giới là điều cảm nhận, tất cả sắc pháp là điều được tâm biết” (Dha. Sa. 966), các từ “thấy” (diṭṭha) và “biết” (viññāta) đều áp dụng cho đối tượng của sắc pháp (rūpārammaṇa).

Anekehi nāmehīti ‘‘rūpārammaṇaṃ iṭṭhaṃ aniṭṭhaṃ majjhattaṃ parittaṃ atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ ajjhattaṃ bahiddhā diṭṭhaṃ viññātaṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ rūpadhātu vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’nti evamādīhi anekehi nāmehi.
“Sắc pháp” (rūpārammaṇa) được mô tả bằng nhiều thuật ngữ khác nhau như: “như ý, không như ý, trung tính, nhỏ, thuộc quá khứ, vị lai, hiện tại, nội tại, ngoại tại, thấy được, nhận thức được, sắc giới, sắc pháp, hiện hữu, có thể thấy, có thể chạm, màu xanh, màu vàng,” v.v.

Terasahi vārehīti rūpakaṇḍe āgate terasa niddesavāre sandhāyāha.
“Mười ba trường hợp” đề cập đến mười ba phần trong phần phân tích sắc pháp (rūpakaṇḍa).

Dvepaññāsāya nayehīti ekekasmiṃ vāre catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ vasena dvipaññāsāya nayehi.
“Năm mươi hai cách” nghĩa là mỗi trường hợp được phân chia thành bốn cách giải thích, tạo thành tổng cộng năm mươi hai cách.

Tathamevāti aviparītadassitāya appaṭivattiyadesanatāya ca tathameva hoti.
“Tathameva” nghĩa là điều này đúng như vậy vì nó được nhìn và giảng dạy không sai lệch.

Jānāmi abbhaññāsinti vattamānātītakālesu ñāṇappavattidassanena anāgatepi ñāṇappavatti vuttāyevāti daṭṭhabbā.
Câu “Jānāmi abbhaññāsiṃ” (tôi biết, tôi đã biết) thể hiện rằng trí tuệ hoạt động trong hiện tại và quá khứ, và cũng ngụ ý hoạt động của trí tuệ trong tương lai.

Vidita-saddo anāmaṭṭhakālaviseso veditabbo ‘‘diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (dī. ni. 3.188; ma. ni. 1.7-8; saṃ. ni. 3.208; a. ni. 4.23) viya.
Từ “vidita” (được biết) không chỉ giới hạn trong một thời gian cụ thể, như trong các cụm “đã thấy, đã nghe, đã cảm nhận” (Dī. Ni. 3.188; Ma. Ni. 1.7-8; Saṃ. Ni. 3.208; A. Ni. 4.23).

Na upaṭṭhāsīti attattaniyavasena na upagañchi.
“Na upaṭṭhāsi” nghĩa là không tiến đến với sự ràng buộc vào ngã chấp.

Yathā rūpārammaṇādayo dhammā yaṃsabhāvā yaṃpakārā ca, tathā ne passati jānāti gacchatīti tathāgatoti evaṃ padasambhavo veditabbo.
Cụm từ “Tathāgata” nên được hiểu là người thấy, biết, và đi theo cách như thật về bản chất và đặc tính của các pháp như sắc giới và các đối tượng khác.

Keci pana ‘‘niruttinayena pisodarādipakkhepena vā dassīsaddassa lopaṃ, āgata-saddassa cāgamaṃ katvā tathāgato’’ti vaṇṇenti.
Tuy nhiên, một số người giải thích rằng theo cách phân tích ngôn ngữ, từ “dassī” bị lược bỏ, và từ “āgata” được thêm vào để tạo thành “Tathāgata.”

Yaṃ rattinti yassaṃ rattiyaṃ.
“Yaṃ rattī” nghĩa là trong đêm nào (yassaṃ rattiyaṃ).

Accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ.
Cụm từ này là cách dùng ở trường hợp liên kết tối đa (accantasaṃyoga).

Tiṇṇaṃ mārānanti kilesābhisaṅkhāradevaputtasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ mārānaṃ.
“Tiṇṇaṃ mārānaṃ” ám chỉ ba loại ma: kilesa (phiền não), abhisaṅkhāra (hành nghiệp), và devaputta (thiên ma).

Anupavajjanti niddosatāya na upavajjaṃ.
“Anupavajjaṃ” nghĩa là không thể chê trách, do không có lỗi lầm (niddosa).

Anūnanti pakkhipitabbābhāvena na ūnaṃ.
“Anūnaṃ” nghĩa là không thiếu sót, do không cần phải bổ sung gì.

Anadhikanti apanetabbābhāvena na adhikaṃ.
“Anadhikaṃ” nghĩa là không thừa, do không có gì cần phải loại bỏ.

Sabbākāraparipuṇṇanti atthabyañjanādisampattiyā sabbākārena paripuṇṇaṃ.
“Sabbākāraparipuṇṇaṃ” nghĩa là hoàn thiện về mọi khía cạnh, bao gồm cả ý nghĩa và hình thức.

No aññathāti ‘‘tathevā’’ti vuttamevatthaṃ byatirekena sampādeti.
“No aññathā” nghĩa là “chỉ như vậy,” khẳng định rằng ý nghĩa không bị thay đổi, giống như đã nói là “tathevā.”

Tena yadatthaṃ bhāsitaṃ, tadatthanipphādanato yathā bhāsitaṃ bhagavatā, tathevāti aviparītadesanataṃ dasseti.
Do đó, điều được nói ra bởi Đức Thế Tôn sẽ mang lại kết quả đúng như ý nghĩa của nó, chỉ rõ rằng giáo pháp của Ngài không sai lệch (aviparītadesanā).

Gadatthoti etena tathaṃ gadatīti tathāgatoti da-kārassa ta-kāraṃ katvā niruttinayena vuttanti dasseti.
“Gadattho” chỉ rằng “Người nói đúng sự thật (tathaṃ gadatīti) được gọi là Tathāgata,” với chữ “da” được thay thế bằng “ta” theo cách phân tích ngôn ngữ.

Tathā gatamassāti tathāgato.
“Tathā gatamassa” nghĩa là người đã đi theo cách như thật, do đó được gọi là Tathāgata.

Gatanti ca kāyassa vācāya vā pavattīti attho.
“Gata” có nghĩa là sự vận hành của thân (kāya) hoặc lời nói (vācā).

Tathāti ca vutte yaṃ-taṃ-saddānaṃ abyabhicāritasambandhatāya yathāti ayamattho upaṭṭhitoyeva hoti.
Khi nói “Tathā,” nó ngụ ý mối liên hệ không thể sai lệch giữa các từ như “yaṃ” và “taṃ,” mang ý nghĩa “như vậy” (yathā).

Kāyavācākiriyānañca aññamaññānulomena vacanicchāyaṃ kāyassa vācā, vācāya ca kāyo sambandhabhāvena upatiṭṭhatīti imamatthaṃ dassento āha – ‘‘bhagavato hī’’tiādi.
Sự phối hợp giữa hành động thân (kāya) và lời nói (vācā) được thể hiện qua sự hòa hợp giữa chúng, như được nói rằng “Bhagavā…”

Imasmiṃ pana atthe tathāvāditāya tathāgatoti ayampi attho siddho hoti.
Trong ngữ cảnh này, ý nghĩa “Người nói sự thật” (tathāvādita) cũng giải thích được tên gọi Tathāgata.

So pana pubbe pakārantarena dassitoti āha – ‘‘evaṃ tathākāritāya tathāgato’’ti.
Điều này đã được giải thích trước đó qua cách tiếp cận khác, như được nói: “Do hành động theo cách như thật (tathākārita), Ngài được gọi là Tathāgata.”

Tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsūti etena yadeke ‘‘tiriyaṃ viya upari adho ca santi lokadhātuyo’’ti vadanti, taṃ paṭisedheti.
“Cụm từ ‘Tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu’ (theo chiều ngang trong vô số thế giới) bác bỏ quan điểm của một số người rằng thế giới tồn tại theo chiều ngang, trên và dưới như một lớp duy nhất.”

Desanāvilāsoyeva desanāvilāsamayo yathā ‘‘puññamayaṃ dānamaya’’ntiādīsu (dī. ni. 3.305; itivu. 60; netti. 33).
“Sự phong phú trong cách giảng dạy là lý do của sự khác biệt trong mô tả, như trong các câu: ‘Phước thiện là do bố thí mà ra.'”

Nipātānaṃ vācakasaddasannidhāne tadatthajotanabhāvena pavattanato gata-saddoyeva avagatatthaṃ atītatthañca vadatīti āha – ‘‘gatoti avagato atīto’’ti.
“Từ ‘gata’ trong ngữ cảnh của các từ bổ nghĩa mang ý nghĩa ‘đã biết’ (avagata) và ‘đã qua’ (atīta), như đã nói: ‘Gata có nghĩa là đã biết và đã qua.'”

Atha vā abhinīhārato paṭṭhāya yāva sambodhi, etthantare mahābodhiyānapaṭipattiyā hānaṭṭhānasaṃkilesanivattīnaṃ abhāvato yathā paṇidhānaṃ, tathā gato abhinīhārānurūpaṃ paṭipannoti tathāgato.
“Hoặc, kể từ khi khởi hành với sự quyết tâm (abhinīhāra) cho đến khi đạt được giác ngộ (sambodhi), vì không có sự suy giảm hay ô nhiễm nào trong việc thực hành con đường giác ngộ vĩ đại (mahābodhiyāna), người đi theo đúng hướng này được gọi là ‘Tathāgata’.”

Atha vā mahiddhikatāya paṭisambhidānaṃ ukkaṃsādhigamena anāvaraṇañāṇatāya ca katthacipi paṭighātābhāvato yathā ruci, tathā kāyavācācittānaṃ gatāni gamanāni pavattiyo etassāti tathāgato.
“Hoặc, do sở hữu năng lực vĩ đại (mahiddhi), đạt đến sự hoàn hảo của phân tích (paṭisambhidā), và trí tuệ không bị ngăn ngại (anāvaraṇañāṇa), không gặp bất kỳ trở ngại nào, nên hành động của thân, lời nói, và tâm đều hoàn hảo; do đó được gọi là ‘Tathāgata’.”

Yasmā ca loke vidhayuttagatapakārasaddā samānatthā dissanti, tasmā yathāvidhā vipassiādayo bhagavanto, ayampi bhagavā tathāvidhoti tathāgato.
“Bởi vì trong thế giới, các từ như ‘vidha,’ ‘yutta,’ và ‘gata’ có ý nghĩa tương tự, do đó, giống như chư Phật trong quá khứ như Vipassi, Đức Phật này cũng giống như vậy, nên được gọi là ‘Tathāgata’.”

Yathā yuttā ca te bhagavanto, ayampi bhagavā tathā yuttoti tathāgato.
“Giống như các Đức Phật kia được gọi là phù hợp (yutta), Đức Phật này cũng vậy, do đó được gọi là ‘Tathāgata’.”

Atha vā yasmā saccaṃ tatvaṃ tacchaṃ tathanti ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā tathena ñāṇena āgatoti tathāgatoti evampi tathāgatasaddassa attho veditabbo.
“Hoặc, vì từ ‘tatha’ là thuật ngữ chỉ sự thật, tính chân thật, và sự chính xác, nên ‘Tathāgata’ cũng có thể được hiểu là người đã đạt đến sự thật bằng trí tuệ như vậy.”

‘‘Pahāya kāmādimale yathā gatā,
Sau khi từ bỏ các ô nhiễm như dục vọng, các bậc như Vipassi đã đạt đến sự giải thoát.

Samādhiñāṇehi vipassiādayo;
Nhờ vào thiền định (samādhi) và trí tuệ (ñāṇa), Vipassi và các bậc giác ngộ khác đã thành tựu.

Mahesino sakyamunī jutindharo,
Bậc Đại Thánh (Mahesī), Sakya Muni (Thích Ca Mâu Ni), vị tỏa sáng (Jutindharo).

Tathāgato tena tathāgato mato.
Được gọi là Tathāgata vì Ngài đã đi theo cách như vậy.

‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,
Sự thật (Tathā) về đặc tính của các yếu tố (dhātu) và căn cảnh (āyatana).

Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;
Dựa trên sự tương đồng và khác biệt của bản chất tự nhiên.

Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,
Với trí tuệ tự giác (sayambhuñāṇa), vị Chinh Phục (Jina) đã đạt được.

Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.
Do đó, vị đứng đầu dòng họ Sakya (Sakyapuṅgava) được gọi là Tathāgata.

‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,
Những sự thật (Tathāni saccāni) được thấy bởi con mắt toàn diện (samantacakkhu).

Tathā idappaccayatā ca sabbaso;
Cũng như sự phụ thuộc duyên khởi (idappaccayatā) trong mọi khía cạnh.

Anaññaneyyena yato vibhāvitā,
Với sự hiểu biết không cần phụ thuộc vào bất kỳ ai (anaññaneyya), Ngài đã làm sáng tỏ.

Yāthāvato tena jino tathāgato.
Vì vậy, Đức Chinh Phục (Jino) được gọi là Tathāgata.

‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,
Dù trong các thế giới khác nhau với nhiều hình thái.

Jinassa rupāyatanādigocare;
Trong phạm vi của sắc giới và các đối tượng khác của Đức Chinh Phục.

Vicittabhede tathameva dassanaṃ,
Ngài thấy mọi sự đa dạng như thực tánh của chúng (tathameva dassanaṃ).

Tathāgato tena samantalocano.
Do đó, Ngài được gọi là Tathāgata, người thấy mọi thứ từ mọi góc độ (samantalocano).

‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,
Vì Ngài thuyết giảng Pháp (Dhamma) đúng như thực (tathameva).

Karoti vācāyanulomamattano;
Và lời nói của Ngài hòa hợp với hành động và tâm ý của chính mình.

Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,
Ngài chinh phục thế gian với các phẩm chất cao quý (guṇa).

Tathāgato tenapi lokanāyako.
Do đó, Ngài cũng là vị lãnh đạo của thế gian (lokanāyaka).

‘‘Yathābhinīhāramato yathāruci,
Như quyết tâm (abhinīhāra) và ý muốn (ruci) của Ngài.

Pavattavācā tanucittabhāvato;
Lời nói của Ngài phát xuất từ trạng thái tâm thanh tịnh.

Yathāvidhā yena purā mahesino,
Cách mà các bậc Đại Thánh (Mahesī) trong quá khứ đã hành động.

Tathāvidho tena jino tathāgato’’ti. (dī. ni. ṭī. 1.7)
Ngài cũng giống như họ, nên được gọi là Tathāgata.”

Saṅgahagāthā mukhamattameva, kasmā?
Câu kệ tóm lược (saṅgahagāthā) chỉ là phần giới thiệu. Tại sao?

Appamādapadaṃ viya sakalakusaladhammasampaṭipattiyā sabbabuddhaguṇānaṃ saṅgāhakattā.
Bởi vì, giống như từ “appamāda” (tỉnh thức), câu kệ này bao hàm toàn bộ các phẩm chất thiện lành và tất cả các đức tính của chư Phật.

Tenevāha – ‘‘sabbākārenā’’tiādi.
Do đó, đã nói rằng: “Sabbākārena” (theo mọi cách).

Sesamettha uttānatthameva.
Phần còn lại ở đây có ý nghĩa rõ ràng, không cần giải thích thêm.

171. Dutiye uppattīti paṭhamāya jātiyā nibbattiṃ vatvā ariyāya jātiyā nibbattiṃ dassetuṃ – ‘‘nipphattī’’ti āha.
171. Ở đây, “Dutiye uppatti” (sự sinh lần thứ hai) đề cập đến sự tái sinh, tức là sự chứng ngộ của bậc Thánh (ariyāya jātiyā). Từ “nipphattī” được sử dụng để chỉ sự thành tựu này.

Tadā hissa buddhabhāvanipphattīti.
Khi đó, sự thành tựu của Phật quả (buddhabhāva) được hoàn tất.

‘‘Dullabho’’tiādiṃ vatvā kāraṇassa dūrasambhārabhāvato tattha kāraṇaṃ dassento ‘‘ekavāra’’ntiādimāha.
Cụm từ “Dullabho” (khó đạt được) nhấn mạnh rằng Phật quả là một điều hiếm hoi. Sau đó, lý do được giải thích là do sự tích lũy công đức kéo dài, bắt đầu bằng từ “ekavāra” (một lần).

Idaṃ vuttaṃ hoti – tattha vāragaṇanā nāma māsasaṃvaccharakappagaṇanādikā, kappānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ dve asaṅkhyeyyāni tīṇi asaṅkhyeyyānipi pāramiyo pūretvāpi buddhena bhavituṃ na sakkā,
Ý nghĩa là, “vāragaṇanā” (số lần) ám chỉ sự đếm theo tháng, năm, và đại kiếp. Ngay cả khi một bậc Bồ Tát đã hoàn thành một, hai, hoặc ba vô số kiếp (asaṅkhyeyya) trong việc hoàn thiện các ba-la-mật (pāramiyo), vẫn không thể đạt được Phật quả.

heṭṭhimakoṭiyā pana cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca nirantaraṃ dasa pāramiyo pūretvā buddhabhāvaṃ pattuṃ sakkā,
Tuy nhiên, ở mức tối thiểu, cần hoàn thành bốn vô số kiếp (asaṅkhyeyya) và một trăm ngàn đại kiếp (kappasatasahassa) để liên tục hoàn thiện mười ba-la-mật và đạt đến Phật quả.

na ito aññathāti iminā kāraṇena dullabho pātubhāvo buddhānanti.
Không có cách nào khác ngoài cách này, vì lý do đó, sự xuất hiện của các Đức Phật là điều vô cùng hiếm hoi (dullabho pātubhāvo).

172. Tatiye niccaṃ na hotīti abhiṇhappavattikaṃ na hoti kadācideva sambhavato.
172. Trong trường hợp thứ ba (tatiye), điều này không xảy ra thường xuyên hay liên tục, mà chỉ đôi khi mới xuất hiện.

Yebhuyyena manussā acchariyaṃ disvā accharaṃ paharanti, taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘accharaṃ paharitvā passitabbo’’ti.
Thông thường, khi con người nhìn thấy một điều kỳ diệu, họ vỗ tay (accharaṃ paharanti). Vì vậy, câu nói “accharaṃ paharitvā passitabbo” (phải xem điều đó với sự ngạc nhiên) được đề cập.

Samannāgatattāti etena acchariyā guṇadhammā etasmiṃ santīti acchariyoti dasseti.
“Từ ‘samannāgatattā’ chỉ rằng các phẩm chất và pháp đáng ngạc nhiên hiện diện trong người này, do đó được gọi là ‘acchariya’ (kỳ diệu).”

Apica ādito pabhuti abhinīhārāvaho, tato parampi anaññasādhāraṇe guṇadhamme āciṇṇavāti acchariyoti āha – ‘‘āciṇṇamanussotipi acchariyamanusso’’tiādi.
Hơn nữa, kể từ khi khởi đầu (ādito), vị ấy đã mang lại quyết tâm (abhinīhāra) và sau đó liên tục thực hành các phẩm chất cao quý không ai sánh bằng. Vì vậy, được gọi là “acchariya” (kỳ diệu), như đã nói: “Một con người với thói quen cao quý cũng là người kỳ diệu.”

Mahābodhiñāṇameva maṇḍabhūtaṃ mahābodhimaṇḍo.
“Mahābodhimaṇḍo” là nơi giác ngộ lớn lao, chính là trí tuệ vô thượng (Mahābodhiñāṇa).

Sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccati.
“Mahābodhi” (sự giác ngộ lớn lao) là sự kết hợp giữa trí tuệ con đường (maggañāṇa) làm nền tảng cho trí tuệ toàn tri (sabbaññutañāṇa), và trí tuệ toàn tri là nền tảng cho trí tuệ con đường.

Anivattakenāti bodhiyā niyatabhāvāpattiyā mahābodhisattabhāvato anivattanasabhāvena.
“Anivattakenā” nghĩa là không thoái chuyển, do trạng thái chắc chắn đạt được giác ngộ và bản chất không thể đảo ngược của bậc Đại Bồ Tát (mahābodhisattabhāva).

Buddhakārakadhammānaṃ pūraṇampi na aññassa kassaci āciṇṇantiādinā hetuavatthāya phalāvatthāya sattānaṃ upakārāvatthāya cāti tīsupi avatthāsu lokanātho anaññasādhāraṇānaṃ guṇadhammānaṃ āciṇṇatāya acchariyamanusso vuttoti dasseti.
Sự hoàn thiện của các pháp làm nên một vị Phật (buddhakārakadhammā) là điều không thể đạt được bởi bất kỳ ai khác. Với ba khía cạnh: nguyên nhân, kết quả, và lợi ích cho chúng sinh, vị Lãnh Đạo Thế Gian (Lokanātha) là người có những phẩm chất không ai sánh bằng, nên được gọi là “acchariyamanusso” (con người kỳ diệu).

173. Catutthe kāle kiriyāti kālakiriyā.
173. Ở trường hợp thứ tư (catutthe), “kālakiriyā” nghĩa là hành động xảy ra vào một thời điểm nhất định.

Katarasmiṃ kāle kīdisī kiriyā.
Câu hỏi được đặt ra là: “Vào thời điểm nào và hành động ấy như thế nào?”

Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhati, visesatthinā ca viseso anuppayojitabboti āha – ‘‘ekasmiṃ kāle pākaṭā kiriyā’’ti.
Sự mô tả chung (sāmaññajotanā) được sử dụng để chỉ sự cụ thể (visesa). Vì vậy, được nói rằng: “Hành động trở nên rõ ràng vào một thời điểm cụ thể (ekasmiṃ kāle pākaṭā kiriyā).”

Katarasmiṃ pana ekasmiṃ kāle, kathañca pākaṭāti?
Nhưng cụ thể, thời điểm ấy là thời điểm nào, và hành động trở nên rõ ràng như thế nào?

Kappānaṃ satasahassādhikāni anekāni asaṅkhyeyyāni abhikkamitvā yathādhippetamanorathapāripūrivasena samupaladdhe ekasmiṃ kāle, sadevaloke ativiya acchariyamanussassa parinibbānanti accantapākaṭā.
Sau khi vượt qua vô số kiếp (asaṅkhyeyyā) cùng một trăm ngàn đại kiếp (kappasatasahassādhikāni), đạt được sự hoàn thiện của nguyện vọng (manoratha), vào thời điểm đó, sự nhập Niết-bàn (parinibbāna) của một con người kỳ diệu (acchariyamanussa) trở nên hoàn toàn rõ ràng trong thế giới chư thiên và loài người (sadevaloke).

Anutāpakarāti cetodukkhāvahā.
“Sự mất mát (anutāpakarā)” mang đến nỗi buồn trong tâm (cetodukkhāvahā).

Dasasahassacakkavāḷesūti vuttaṃ tassa buddhakkhettabhāvena paricchinnattā, tadaññesañca avisayattā.
“Sự ảnh hưởng trong mười ngàn đại thiên thế giới (dasasahassacakkavāḷesu)” được đề cập vì khu vực ảnh hưởng của Đức Phật được xác định rõ (buddhakkhettabhāvena) và không mở rộng ra ngoài phạm vi này (tadaññesañca avisayattā).

174. Pañcame dutiyassa buddhassāti dutiyassa sabbaññubuddhassa abhāvā.
174. Trong trường hợp thứ năm (pañcame), cụm từ “dutiyassa buddhassa” nghĩa là không có vị Phật Toàn Giác (sabbaññubuddha) thứ hai.

Sutabuddho nāma sutamayena ñāṇena bujjhitabbassa buddhattā.
“Sutabuddho” là vị giác ngộ thông qua trí tuệ dựa trên việc nghe (sutamayañāṇa).

Catusaccabuddho nāma catunnaṃ ariyasaccānaṃ anavasesato buddhattā.
“Catusaccabuddho” là vị giác ngộ hoàn toàn về bốn chân lý cao quý (catusacca).

Paccekabuddho nāma paccekaṃ attanoyeva yathā catusaccasambodho hoti, evaṃ buddhattā.
“Paccekabuddho” là vị giác ngộ một mình, tự mình chứng ngộ bốn chân lý cao quý (catusacca) mà không cần hướng dẫn từ người khác.

Sammāsambuddho eva hi yathā sadevakassa lokassa catusaccasambodho hoti, evaṃ saccāni abhisambujjhati.
“Sammāsambuddho” là vị giác ngộ hoàn toàn, chứng ngộ bốn chân lý cao quý (catusacca) một cách trọn vẹn và hoàn thiện để giảng dạy cho toàn thể thế gian (sadevakassa loka).

Cattāri vā aṭṭha vā soḷasa vāti idaṃ katamahābhinīhārānaṃ mahābodhisattānaṃ paññādhikasaddhādhikavīriyādhikavibhāgavasena vuttaṃ.
“Số bốn, tám, hoặc mười sáu” ám chỉ các loại Mahābodhisattā (Đại Bồ Tát) được phân loại dựa trên trí tuệ vượt trội (paññādhika), niềm tin vượt trội (saddhādhika), hoặc nỗ lực vượt trội (vīriyādhika).

‘‘Paññādhikānañhi saddhā mandā hoti, paññā tikkhā. Saddhādhikānaṃ paññā majjhimā hoti. Vīriyādhikānaṃ paññā mandā, paññānubhāvena ca sammāsambodhi adhigantabbā’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ.
Theo chú giải (Aṭṭhakathā), “Ở những người có trí tuệ vượt trội, niềm tin thường yếu hơn, nhưng trí tuệ sắc bén. Những người có niềm tin vượt trội, trí tuệ thường trung bình. Những người có nỗ lực vượt trội, trí tuệ thường yếu, và chính nhờ sức mạnh của trí tuệ mà họ đạt được sự giác ngộ hoàn toàn.”

Avisesena pana vimuttiparipācanīyadhammānaṃ tikkhamajjhimamudubhāvena tayopete bhedā yuttāti vadanti.
Không phân biệt, ba loại này được xác định dựa trên tính sắc bén (tikkha), trung bình (majjhima), và mềm mại (mudubhāva) của các pháp dẫn đến sự giải thoát hoàn toàn.

Tividhā hi bodhisattā abhinīhārakkhaṇe bhavanti ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyabhedena.
Có ba loại Bồ Tát trong việc gìn giữ sự quyết tâm (abhinīhāra), được phân chia theo khả năng học hỏi: ugghaṭitaññū (người học nhanh), vipañcitaññū (người cần phân tích), và neyya (người cần hướng dẫn nhiều).

Tesu ugghaṭitaññū sammāsambuddhassa sammukhā cātuppadikaṃ gāthaṃ suṇanto tatiyapade apariyositeyeva chahi abhiññāhi saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti.
Trong số đó, loại ugghaṭitaññū (người học nhanh), khi nghe một bài kệ bốn câu từ Đức Phật Toàn Giác (Sammāsambuddha), có thể đạt quả Arahant ngay khi câu thứ ba chưa hoàn tất, cùng với sáu loại trí tuệ (abhiññā) và bốn phân tích (paṭisambhidā).

Dutiyo satthu sammukhā ekaṃ gāthaṃ suṇanto apariyositeyeva catutthapade chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti.
Loại thứ hai, khi nghe một bài kệ từ Đức Phật, có thể đạt quả Arahant ngay khi câu thứ tư chưa hoàn tất, cùng với sáu loại trí tuệ.

Itaro bhagavato sammukhā cātuppadikagāthaṃ sutvā pariyositāya gāthāya chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti.
Loại cuối cùng, sau khi nghe toàn bộ bài kệ bốn câu từ Đức Phật, sẽ đạt quả Arahant cùng với sáu loại trí tuệ.

Tayopete vinā kālabhedena katābhinīhārā laddhabyākaraṇā pāramiyo pūrento yathākkamaṃ yathāvuttabhedena kālena sammāsambodhiṃ pāpuṇanti.
Cả ba loại này, khi đã có sự quyết tâm (abhinīhāra) và được Đức Phật tiên đoán, sẽ hoàn thành các ba-la-mật (pāramiyo) và đạt giác ngộ hoàn toàn (Sammāsambodhi) theo thời gian và phân loại đã nêu.

Tesu tesu pana kālabhedesu aparipuṇṇesu te te mahāsattā divase divase vessantaradānasadisaṃ dānaṃ dentāpi tadanurūpaṃ sīlādisesapāramidhamme ācinantāpi antarā buddhā bhavissantīti akāraṇametaṃ.
Dù những Mahāsattā này, trong các thời kỳ chưa hoàn thành (kālabheda), mỗi ngày thực hành bố thí như Vessantara, hoặc tích lũy các pháp ba-la-mật khác như giới, họ vẫn không thể trở thành Phật giữa chừng.

Kasmā? Ñāṇassa aparipaccanato.
Tại sao? Vì trí tuệ của họ chưa chín muồi (ñāṇassa aparipaccana).

Paricchinnakālanipphāditaṃ viya hi sassaṃ paricchinnakāle nipphāditā sammāsambodhi tadantarā sabbussāhena vāyamantenapi na sakkā pāpuṇitunti pāramipūrī yathāvuttakālavisesena sampajjatīti veditabbaṃ.
Cũng như mùa gặt chỉ có thể đạt được vào thời điểm xác định, sự giác ngộ hoàn toàn (Sammāsambodhi) chỉ có thể xảy ra khi các ba-la-mật được hoàn thành theo thời gian đã định, dù có nỗ lực hết sức trong khoảng thời gian giữa cũng không thể đạt được.

Saddhinti samānakāle.
“Saddhi” nghĩa là vào cùng một thời điểm.

Asahāyoti nippariyāyato vuttaṃ.
“Asahāyo” nghĩa là không có người đồng hành, được nói theo nghĩa tuyệt đối.

Sahaayanaṭṭho hi sahāyaṭṭho.
“Sahaayana” có nghĩa là cùng đi chung, là nguồn gốc của từ “sahāya” (đồng hành).

Paṭipattivasena bhagavatā saha samaṃ ayanaṃ nāma kassacipi nattheva.
Không ai có thể đồng hành hoặc đi cùng Đức Phật (Bhagavā) trong con đường thực hành (paṭipatti).

Hatthādiavayavato paṭi paṭi minitabbato paṭimā vuccati attabhāvo.
“Paṭimā” (hình tướng) được gọi là thân thể (attabhāva), vì nó được đo lường từng phần, như tay chân và các bộ phận khác.

Samattho nāma natthīti devo vā māro vā brahmā vā koci natthi.
Không ai có thể sánh ngang, dù là các vị thần (deva), Ma vương (Māra), hay Phạm thiên (Brahmā).

Paṭisamoti paṭinidhibhāvena samo.
“Paṭisamo” nghĩa là không ai có thể tương xứng về mọi mặt.

Paṭibhāgaṃ dātunti ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā vuttassa dhammabhāgassa dhammakoṭṭhāsassa paṭipakkhabhūtaṃ katvā bhāgaṃ koṭṭhāsaṃ paṭivacanaṃ dātuṃ samattho nāma natthi.
Không ai có thể đáp lại hoặc so sánh được với sự giảng dạy của Đức Phật, chẳng hạn như về bốn niệm xứ (satipaṭṭhāna) hoặc các pháp khác, bằng cách chia sẻ hoặc phản biện một cách tương xứng.

Natthi etassa sīlādiguṇehi paṭibimbabhūto puggaloti appaṭipuggalo.
Không có người nào giống như Đức Phật, là hình ảnh phản chiếu về các phẩm chất như giới (sīla) và đức hạnh; do đó, Ngài được gọi là “appaṭipuggala” (không ai tương đương).

Tenāha – ‘‘añño kocī’’tiādi.
Vì vậy, được nói rằng: “Không ai khác có thể sánh ngang.”

Tisahassimahāsahassīnaṃ vibhāgo parato āvi bhavissati.
Phân chia về ba ngàn đại thiên thế giới (tisahassimahāsahassī) sẽ được giải thích chi tiết ở phần sau.

Sesamettha suviññeyyameva.
Phần còn lại ở đây đã rõ ràng và dễ hiểu.

175. Chaṭṭhādīsu tasmiṃ puggaleti sammāsambuddhe.
175. Trong trường hợp thứ sáu (chaṭṭhādīsu), “tasmiṃ puggale” ám chỉ đến Đức Phật Toàn Giác (Sammāsambuddha).

Tanti paññācakkhu.
“Tat” ám chỉ “paññācakkhu” (con mắt trí tuệ).

Pātubhūtameva hoti tassa sahassa uppajjanato.
Con mắt trí tuệ xuất hiện (pātubhūta) khi một ngàn thế giới (sahassa) được giác ngộ.

Uppattīti uppajjanaṃ.
“Uppatti” nghĩa là sự khởi sinh.

Nipphattīti parivuddhi.
“Nipphatti” nghĩa là sự hoàn thiện, phát triển đầy đủ.

Kīvarūpassāti kīdisassa.
“Cụm từ ‘kīvarūpassa’ có nghĩa là ‘có đặc tính như thế nào’?”

Sāvakavisayeva hatthagataṃ paññācakkhu nāma dvinnaṃ aggasāvakānaṃyevāti āha – ‘‘sāriputtattherassā’’tiādi.
Con mắt trí tuệ (paññācakkhu) thuộc về các vị đệ tử, và chỉ hai đại đệ tử là Sāriputta và Moggallāna mới có được điều này, như đã nói: “Của Sāriputta Thera,” v.v.

Samādhipaññāti samādhisahagatā paññā.
“Samādhipaññā” là trí tuệ đi kèm với định (samādhi).

‘‘Samādhisaṃvattanikā khippanisantiādivisesāvahā paññā’’ti keci.
Một số người nói rằng “Samādhipaññā” là trí tuệ dẫn đến định (samādhi), mang lại sự an lạc nhanh chóng (khippanisanti) và các đặc tính khác.

Ālokoti paññāāloko eva.
“Āloko” (ánh sáng) chính là ánh sáng của trí tuệ (paññāāloko).

Tathā obhāso.
Tương tự, “obhāso” cũng là sự rạng rỡ của trí tuệ.

Tīṇipīti tīṇipi suttāni.
“Tīṇipi” ám chỉ ba bài kinh (sutta).

Lokiyalokuttaramissakānīti pubbabhāgapaññāya adhippetattā vuttaṃ.
Ba bài kinh này bao gồm cả pháp thế gian (lokiya) và siêu thế (lokuttara), vì chúng đề cập đến trí tuệ sơ bộ (pubbabhāgapaññā).

Uttamadhammānanti attano uttaritarassa abhāvena seṭṭhadhammānaṃ.
“Uttamadhammānaṃ” nghĩa là các pháp tối thượng, không có pháp nào cao hơn.

Daṭṭhabbato dassanaṃ, bhagavato rūpakāyo.
“Dassanaṃ” (sự thấy) ở đây ám chỉ đến việc chiêm ngưỡng thân sắc tướng (rūpakāya) của Đức Phật.

Tatthapi visesato rūpāyatanaṃ.
Trong đó, đặc biệt nhấn mạnh đến sắc giới (rūpāyatana).

Tenāha – ‘‘cakkhuviññāṇena daṭṭhuṃ labhatī’’ti.
Do vậy, được nói rằng: “Có thể thấy được bằng nhãn thức (cakkhuviññāṇa).”

Natthi ito uttaranti anuttaraṃ, tadeva anuttariyaṃ, dassanañca taṃ anuttariyañcāti dassanānuttariyaṃ.
“Anuttaraṃ” nghĩa là không có gì cao hơn, “anuttariyaṃ” là sự tối thượng, và “dassanānuttariyaṃ” (sự thấy tối thượng) ám chỉ việc thấy Đức Phật là điều tối thượng.

Sesapadesupi eseva nayo.
Những phần còn lại cũng được hiểu theo cách tương tự.

Ayaṃ pana padaviseso – suyyatīti savanaṃ, bhagavato vacanaṃ.
Cách diễn đạt đặc biệt ở đây: “Savanaṃ” nghĩa là lắng nghe lời dạy của Đức Phật.

Labbhatīti lābho, bhagavati saddhā.
“Lābho” là việc đạt được niềm tin (saddhā) nơi Đức Phật.

Sikkhitabbato sikkhā.
“Sikkhā” nghĩa là những điều cần được học hỏi và rèn luyện.

Sīlasamādhipaññāparicaraṇaṃ pāricariyā, upaṭṭhānaṃ.
“Pāricariyā” là sự phục vụ dựa trên giới (sīla), định (samādhi), và trí tuệ (paññā); “upaṭṭhānaṃ” là sự hầu cận.

Anussaraṇaṃ anussati, satthu guṇānussaraṇaṃ.
“Anussati” là sự nhớ lại, cụ thể ở đây là nhớ về các đức tính của Đức Thế Tôn (satthu guṇānussaraṇaṃ).

Imesanti yathāvuttānaṃ channaṃ anuttariyānaṃ.
“Imesaṃ” ám chỉ sáu điều tối thượng (anuttariyā) đã được đề cập trước đó.

Pātubhāvo hotīti tathāgatassa pātubhāvā tappaṭibaddhattā tabbisayattā ca pātubhāvo hoti.
Sự xuất hiện (pātubhāvo) của sáu điều tối thượng là do sự xuất hiện của Đức Thế Tôn (Tathāgata), và chúng liên quan đến Ngài.

‘‘Dassanānuttariya’’nti ca sadevake loke uttaritarassa bhagavato rūpassa na dassanamattaṃ adhippetaṃ, atha kho tassa rūpadassanamukhena aveccappasādena buddhaguṇe okappetvā ogāhetvā dassanaṃ daṭṭhabbaṃ.
“Sự thấy tối thượng” (dassanānuttariya) không chỉ đơn thuần là thấy sắc tướng của Đức Phật trong thế giới loài người và chư thiên, mà còn phải trải nghiệm sự kính tín (aveccappasāda) và thấm nhuần các phẩm chất của Đức Phật qua sự thấy này.

Tenāha – ‘‘āyasmā hī’’tiādi.
Do đó, đã nói rằng: “Bậc Thánh nhân…”

Idampi dassanānuttariyanti pubbe vuttato nibbisesattā vuttaṃ.
Điều này cũng được gọi là “sự thấy tối thượng,” bởi nó không có gì vượt qua được.

Dasabalaṃ dassanāya labhitvāti ānandatthero viya pasādabhattimettāpubbakaṃ dasabalaṃ dassanāya labhitvā.
Giống như Tôn giả Ānanda đã đạt được sự chiêm ngưỡng Đức Phật (Dasabala) với niềm kính tín, lòng sùng bái và tâm từ bi.

Dassanaṃ vaḍḍhetvāti dassanamukhena pavattaṃ vipassanācāraṃ vaḍḍhetvā.
“Vaḍḍhetvā” nghĩa là phát triển trí tuệ quán sát (vipassanācāra) bắt đầu từ việc thấy Đức Phật.

Dassanamukhena yāva anulomañāṇaṃ vipassanācāraṃ vaḍḍhetvā tadanantaraṃ aṭṭhamakamahābhūmiṃ okkamanto dassanaṃ sotāpattimaggaṃ pāpeti nāma.
Bắt đầu từ sự thấy, phát triển trí tuệ quán sát (vipassanācāra) đến mức trí tuệ thuận hợp (anulomañāṇa), và sau đó tiến vào giai đoạn cao nhất của đại địa (aṭṭhamakamahābhūmi), dẫn đến việc đạt được Đạo quả Nhập Lưu (sotāpattimagga).

Idha parato pavattaṃ dassanaṃ dassanameva nāma, mūladassanaṃ pana saccadassanassapi kāraṇabhāvato dassanānuttariyaṃ nāma.
Ở đây, sự thấy tiếp diễn được gọi là “dassanaṃ” (sự thấy). Nhưng sự thấy ban đầu (mūladassanaṃ), là nguyên nhân dẫn đến sự thấy chân lý (saccadassana), được gọi là “dassanānuttariyaṃ” (sự thấy tối thượng).

Esa nayo sesānuttariyesupi.
Cách hiểu này cũng áp dụng cho các điều tối thượng khác.

Dasabale saddhaṃ paṭilabhatīti sammāsambuddhe bhagavati saddhaṃ paṭilabhati.
“Dasabale saddhaṃ paṭilabhati” nghĩa là đạt được niềm tin nơi Đức Phật Toàn Giác (Sammāsambuddha), vị có mười sức mạnh (Dasabala).

Tisso sikkhā sikkhitvāti tisso pubbabhāgasikkhā sikkhitvā.
“Đã tu học ba môn học” (Tisso sikkhā) nghĩa là hoàn thành ba môn học chuẩn bị: giới (sīla), định (samādhi), và trí tuệ (paññā).

Paricaratīti upaṭṭhānaṃ karoti.
“Paricarati” nghĩa là thực hiện sự phục vụ (upaṭṭhāna).

‘‘Itipi so bhagavā’’tiādinā buddhānussativasena anussatijjhānaṃ uppādetvā taṃ padaṭṭhānaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhento ‘‘anussatiṃ vaḍḍhetvā’’ti vutto.
Bằng cách thiền quán về đức Phật (Buddhānussati), bắt đầu từ câu “Itipi so Bhagavā…” và làm phát sinh định (jhāna) dựa trên sự nhớ tưởng này, rồi dùng nó làm nền tảng để phát triển tuệ quán (vipassanā), điều này được gọi là “phát triển sự nhớ tưởng” (anussatiṃ vaḍḍhetvā).

Sacchikiriyāhotīti paccakkhakaraṇaṃ hoti.
“Sacchikiriyā” nghĩa là sự chứng ngộ trực tiếp (paccakkhakaraṇaṃ).

Maggakkhaṇe hi labbhamānā paṭisambhidā phalakkhaṇe sacchikatā nāma hoti tato paraṃ atthādīsu yathicchitaṃ viniyogakkhamabhāvato.
Trí phân tích (paṭisambhidā) có được ở giai đoạn Đạo (Maggakkhaṇa) sẽ được xem là đã chứng ngộ (sacchikatā) ở giai đoạn Quả (Phalakkhaṇa), vì từ đó trở đi, nó có khả năng áp dụng vào các lĩnh vực như nghĩa (attha) theo mong muốn.

Catassoti gaṇanaparicchedo.
“Catasso” (bốn) ám chỉ sự phân chia số lượng.

Paṭisambhidāti pabhedā.
“Paṭisambhidā” nghĩa là các loại phân tích, hay các phân đoạn.

Kassa pana pabhedāti?
Nhưng phân tích này thuộc về cái gì?

‘‘Atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’tiādivacanato (vibha. 718-721) ñāṇassetā pabhedā.
Theo lời dạy: “Trí tuệ về nghĩa (attha) được gọi là atthapaṭisambhidā,” (Vibhaṅga 718-721), các loại phân tích này thuộc về trí tuệ (ñāṇa).

Tasmā catasso paṭisambhidāti cattāro ñāṇappabhedāti attho.
Do đó, “bốn trí phân tích” (catasso paṭisambhidā) nghĩa là bốn loại trí tuệ phân chia (ñāṇappabheda).

Atthapaṭisambhidāti atthe paṭisambhidā, atthapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇanti attho.
“Atthapaṭisambhidā” là trí tuệ phân tích về nghĩa (attha), nghĩa là trí tuệ có khả năng xác định, làm rõ, và phân biệt các đặc tính trong lĩnh vực ý nghĩa.

Tathā dhammapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.
“Dhammapaṭisambhidā” là trí tuệ phân tích về pháp (dhamma), nghĩa là trí tuệ có khả năng xác định, làm rõ, và phân biệt các đặc tính trong lĩnh vực pháp.

Niruttipabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā.
“Niruttipaṭisambhidā” là trí tuệ phân tích về ngôn ngữ (nirutti), nghĩa là trí tuệ có khả năng làm rõ và phân biệt các đặc tính trong lĩnh vực diễn đạt bằng lời.

Paṭibhānapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā.
“Paṭibhānapaṭisambhidā” là trí tuệ phân tích về sự ứng khẩu (paṭibhāna), nghĩa là trí tuệ có khả năng xác định, làm rõ, và phân biệt các đặc tính trong lĩnh vực ngôn luận tức thời.

Atthesu ñāṇantiādīsu atthoti saṅkhepato hetuphalaṃ.
“Attha” trong ngữ cảnh này được hiểu tóm lược là nhân (hetu) và quả (phala).

Tañhi hetuvasena araṇīyaṃ gantabbaṃ pattabbaṃ, tasmā ‘‘attho’’ti vuccati.
Bởi vì nó cần được truy tìm, đạt đến, và hoàn thành thông qua nhân, do đó được gọi là “attha” (ý nghĩa hoặc mục tiêu).

Pabhedato pana yaṃ kiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā ‘‘attho’’ti veditabbā.
Phân tích chi tiết, “attha” bao gồm năm pháp:
1. Bất kỳ điều gì sinh khởi từ duyên (paccayuppanna).
2. Niết-bàn (nibbāna).
3. Ý nghĩa của lời nói (bhāsitattho).
4. Quả báo (vipāka).
5. Hành động (kiriya).

Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā.
Trí tuệ phân tích về ý nghĩa (atthapaṭisambhidā) là khả năng hiểu rõ ý nghĩa (attha) khi xem xét năm loại ý nghĩa này một cách chi tiết.

Dhammoti saṅkhepato paccayo.
“Dhamma” trong ngữ cảnh này tóm lược là duyên (paccaya).

So hi yasmā tanti dahati vidahati pavatteti ceva pāpeti ca ṭhapeti ca, tasmā ‘‘dhammo’’ti vuccati.
Bởi vì duyên hỗ trợ (dahati), phân phối (vidahati), duy trì (pavatteti), thúc đẩy (pāpeti), và duy trì sự tồn tại (ṭhapeti), nên được gọi là “dhamma”.

Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ akusalanti pañcavidhoti veditabbo,
Phân tích chi tiết, “dhamma” bao gồm năm loại:
1. Nhân tạo ra quả (phalanibbattako hetu).
2. Đạo Thánh (Ariyamagga).
3. Điều đã được giảng dạy (bhāsita).
4. Điều thiện (kusala).
5. Điều bất thiện (akusala).

Taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.
Trí tuệ phân tích về pháp (dhammapaṭisambhidā) là khả năng hiểu rõ pháp (dhamma) khi xem xét năm loại pháp này một cách chi tiết.

Atthadhammaniruttābhilāpe ñāṇanti tasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ sabhāvaniruttiabhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ.
Trí tuệ phân tích về ý nghĩa, pháp và ngôn ngữ (atthadhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ) là khả năng hiểu rõ ý nghĩa (attha), pháp (dhamma) và cách diễn đạt tự nhiên (sabhāvanirutti) thông qua việc xem xét chúng một cách chi tiết.

Evamayaṃ niruttipaṭisambhidā saddārammaṇā nāma jātā, na paññattiārammaṇā.
Do vậy, Niruttipaṭisambhidā (trí tuệ phân tích về ngôn ngữ) có đối tượng là âm thanh (saddārammaṇā), chứ không phải khái niệm (paññattiārammaṇā).

Kasmā? Yasmā saddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti pajānāti.
Tại sao? Bởi vì khi nghe âm thanh, người ấy nhận biết rằng: “Đây là cách diễn đạt tự nhiên (sabhāvanirutti),” hoặc “Đây không phải cách diễn đạt tự nhiên.”

Paṭisambhidāpatto hi ‘‘phasso’’ti vutte ‘‘ayaṃ sabhāvaniruttī’’ti jānāti, ‘‘phassā’’ti vā ‘‘phassa’’nti vā vutte ‘‘ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti jānāti.
Người đạt được Paṭisambhidā biết rằng khi nghe từ “phasso” (xúc), đó là cách diễn đạt tự nhiên (sabhāvanirutti). Nhưng khi nghe “phassā” hoặc “phassa,” người ấy biết rằng đó không phải cách diễn đạt tự nhiên.

Vedanādīsupi eseva nayo.
Điều này cũng tương tự đối với các thuật ngữ như “vedanā” (thọ) và các từ liên quan.

Ayaṃ panesa nāmākhyātopasaggābyayapadampi jānātiyeva sabhāvaniruttiyā yāthāvato jānanato.
Hơn nữa, người này hiểu chính xác các từ như danh từ (nāma), động từ (ākhyāta), tiền tố (upasagga), và giới từ (avyaya) thông qua cách diễn đạt tự nhiên.

Ñāṇesu ñāṇanti sabbatthakañāṇaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa pabhedagataṃ ñāṇaṃ.
Trí tuệ về các loại trí (ñāṇesu ñāṇaṃ) là khả năng hiểu rõ các loại trí tuệ bằng cách phân tích và xem xét chúng một cách chi tiết.

Imā pana catasso paṭisambhidā sekkhabhūmiyaṃ asekkhabhūmiyanti dvīsu ṭhānesu pabhedaṃ gacchanti.
Bốn loại Paṭisambhidā này xuất hiện ở cả hai cấp độ: Sekkhabhūmi (bậc học) và Asekkhabhūmi (bậc không còn phải học).

Adhigamo pariyatti savanaṃ paripucchā pubbayogoti imehi pañcahi kāraṇehi visadā honti.
Bốn loại trí tuệ này trở nên rõ ràng nhờ năm nguyên nhân: đạt được (adhigama), học tập (pariyatti), lắng nghe (savana), hỏi đáp (paripucchā), và thực hành chuẩn bị (pubbayoga).

Adhigamo nāma saccappaṭivedho.
“Adhigama” nghĩa là sự chứng ngộ chân lý (saccappaṭivedha).

Pariyatti nāma buddhavacanaṃ.
“Pariyatti” là học tập lời dạy của Đức Phật (buddhavacana).

Tañhi gaṇhantassa paṭisambhidā visadā honti.
Khi học tập kinh điển, Paṭisambhidā trở nên rõ ràng.

Savanaṃ nāma dhammassavanaṃ.
“Savana” nghĩa là nghe pháp (dhammassavana).

Sakkaccaṃ dhammaṃ suṇantassapi hi paṭisambhidā visadā honti.
Khi nghe pháp một cách cẩn thận, Paṭisambhidā cũng trở nên rõ ràng.

Paripucchā nāma aṭṭhakathā.
“Paripucchā” nghĩa là hỏi đáp, chẳng hạn như thông qua việc nghiên cứu chú giải (aṭṭhakathā).

Uggahitapāḷiyā atthaṃ kathentassapi hi paṭisambhidā visadā honti.
Khi giải thích ý nghĩa của kinh điển (Pāḷi) đã học, Paṭisambhidā cũng trở nên rõ ràng.

Pubbayogo nāma pubbayogāvacaratā.
“Pubbayoga” là sự thực hành chuẩn bị hoặc làm quen với các pháp.

Haraṇapaccāharaṇanayena paṭipākaṭakammaṭṭhānassapi paṭisambhidā visadā hontīti.
Khi thực hành pháp quán (kammaṭṭhāna) theo các phương pháp như thu thập và áp dụng, Paṭisambhidā cũng trở nên rõ ràng.

Lokiyalokuttarā vāti ettha tisso paṭisambhidā lokiyā, atthapaṭisambhidā siyā lokiyā, siyā lokuttarāti evaṃ vibhajitvā attho veditabbo.
Bốn loại Paṭisambhidā có thể là thế gian (lokiya) hoặc siêu thế (lokuttara). Trong đó, ba loại đầu (atthapaṭisambhidā, dhammapaṭisambhidā, niruttipaṭisambhidā) thuộc thế gian, còn atthapaṭisambhidā có thể thuộc cả hai. Ý nghĩa này cần được hiểu như vậy.

Buddhuppādeyevāti avadhāraṇena buddhuppāde eva labbhanato, abuddhuppāde alabbhanato anaññasādhāraṇo paṭivedho adhippeto.
Cụm từ “Buddhuppādeyevāti” ám chỉ rằng sự chứng ngộ (paṭivedho) chỉ có thể đạt được khi có sự xuất hiện của Đức Phật (Buddhuppāda). Trong trường hợp không có sự xuất hiện của Đức Phật (Abuddhuppāda), sự chứng ngộ này không thể xảy ra, do đó nó không chung cho ai khác (anaññasādhāraṇa).

Evañca katvā ‘‘mahato cakkhussā’’tiādīsu paññāmahattādikampi anaññasādhāraṇameva adhippetanti daṭṭhabbaṃ.
Với cách giải thích này, những điều như “mahato cakkhussā” (đôi mắt rộng lớn) ám chỉ rằng các phẩm chất như trí tuệ tối thượng (paññāmahattādi) cũng không chung với ai khác và chỉ thuộc về Đức Phật.

Tathā vijjāvimuttiphalasacchikiriyādayopi paresaṃ tabbhāvāvahā daṭṭhabbā.
Tương tự, các điều như trí tuệ (vijjā), giải thoát (vimutti), sự chứng ngộ quả vị (phalassacchikiriyā) cũng cần được xem là chỉ thuộc về Đức Phật và không có ở người khác.

Yā kāci dhātuyo lokiyā lokuttarā vā, sabbā tā imāheva saṅgahitā, ettheva antogadhāti vuttaṃ – ‘‘imāva aṭṭhārasa dhātuyo nānāsabhāvato nānādhātuyo’’ti.
Tất cả các yếu tố (dhātu), dù là thuộc thế gian (lokiya) hay siêu thế (lokuttara), đều được bao gồm trong 18 yếu tố này (aṭṭhārasa dhātu), được đề cập như: “Chỉ có những yếu tố này được xem là các yếu tố khác nhau (nānādhātu) dựa trên bản chất khác biệt của chúng.”

Svāyamattho anekadhātunānādhātuñāṇavibhaṅgena (vibha. 751) dīpetabbo.
Ý nghĩa này được làm rõ trong phần phân tích về các yếu tố đa dạng và trí tuệ liên quan đến chúng (anekadhātu-nānādhātu-ñāṇavibhaṅga) trong Vibhaṅga (751).

‘‘Sacchikiriyā’’ti vuttattā ‘‘vijjāti phale ñāṇa’’nti vuttaṃ.
Do thuật ngữ “sự chứng ngộ” (sacchikiriyā) được đề cập, nên cũng được nói rằng: “Trí tuệ (vijjā) là trí tuệ liên quan đến quả vị (phala).”

187. Yasmā cakkati aparāparaṃ parivattatīti cakkaṃ,
Bởi vì từ “cakka” (bánh xe) ám chỉ sự quay vòng liên tục (aparāparaṃ parivattati).

tasmā iriyāpathāpi aparāparaṃ parivattanaṭṭhena cakkasadisattā cakkanti vuttā,
Do đó, các hành động (iriyāpatha) như đi, đứng, nằm, ngồi cũng được gọi là “cakka” vì chúng giống như bánh xe quay vòng liên tục.

tathā patirūpadesavāsādisampattiyo.
Tương tự, các điều kiện thuận lợi như sống ở nơi thích hợp (patirūpadesavāsa) cũng được ví như “cakka”.

Tato paṭṭhāya dhammacakkaṃ abhinīharati nāmāti ettha tadā mahāsatto attānaṃ abhinīhārayogaṃ karonto ‘‘dhammacakkaṃ abhinīharati nāmā’’ti vutto,
Từ thời điểm đó, nói rằng “dhammacakkaṃ abhinīharati” (quay bánh xe pháp) có nghĩa là Bồ-tát (Mahāsatto) thực hiện sự chuẩn bị trong chính mình để khởi động bánh xe pháp.

tato paṭṭhāya dhammacakkābhinīhāravibandhakaradhammānuppajjanato.
Kể từ đó, các chướng ngại (vibandhakaradhamma) đối với sự khởi động bánh xe pháp (dhammacakka) không còn phát sinh.

Abhinīhaṭaṃ nāmāti etthapi ayameva nayo.
Tương tự, thuật ngữ “Abhinīhaṭaṃ” (đã khởi động) cũng được hiểu theo cách này.

Arahattamaggaṃ paṭivijjhantopi dhammacakkaṃ uppādetiyeva nāma tadatthaṃ ñāṇaṃ paripācetīti katvā.
Ngay cả khi chứng ngộ Arahattamagga (Đạo quả A-la-hán), cũng được coi là khởi động bánh xe pháp, bởi vì trí tuệ (ñāṇa) cần được trưởng thành để đạt được điều đó.

Arahattaphalakkhaṇe dhammacakkaṃ uppāditaṃ nāma tasmiṃ khaṇe dhammacakkassa uppādanāya kātabbakiccassa kassaci abhāvā.
Tại khoảnh khắc đạt được Arahattaphala (Quả A-la-hán), bánh xe pháp được xem như đã khởi động, bởi không còn gì cần phải làm để khởi động thêm nữa.

Paṭivedhañāṇañhi idha ‘‘dhammacakka’’nti adhippetaṃ.
Ở đây, trí tuệ chứng ngộ (Paṭivedhañāṇa) được ám chỉ là “Dhammacakka” (bánh xe pháp).

Idāni desanāñāṇavasena dhammacakkaṃ dassetuṃ – ‘‘kadā pavatteti nāmā’’tiādimāha.
Bây giờ, để chỉ rõ bánh xe pháp thông qua trí tuệ giảng pháp (Desanāñāṇa), đã được nói rằng: “Khi nào thì bánh xe pháp được quay?”

Na kevalaṃ therasseva, atha kho sabbesampi sāsanikānaṃ dhammakathā bhagavato dhammadesanā catunnaṃ ariyasaccānaṃ catunnañca ekattādinayānaṃ avirādhanatoti dassetuṃ – ‘‘yo hi koci bhikkhu vā’’tiādi āraddhaṃ.
Không chỉ riêng các vị trưởng lão (thera), mà đối với tất cả những ai trong giáo pháp của Đức Phật (sāsana), mọi bài giảng pháp (Dhammakathā) đều không đi ngược lại bốn chân lý cao quý (Ariyasacca) hoặc các pháp tương tự. Vì vậy, đã được bắt đầu bằng câu: “Dù là bất kỳ vị tỳ-kheo nào…”

Sesaṃ suviññeyyameva.
Phần còn lại đã rõ ràng và dễ hiểu.

Ekapuggalavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Phần giải thích về chương “Ekapuggalavagga” (Chương Một Người) đã hoàn thành.